یکی از اصلیترین راهبردهای حمایت از صنعت خودرو کشور، حمایت مشروط دولتی بهمنظور ایجاد فرصت بلوغ برای این صنعت است. اما با وجود اینکه بیش از نیم قرن از تاسیس صنایع خودروسازی در ایران میگذرد، این صنعت هنوز به بلوغ نرسیده؛ گویی این صنعت به مثابه کودکی ۵۰ساله بوده که در طول عمر خود همواره از حمایتهای همهجانبه بالادستی برخوردار بوده است. اصلی ترین حمایت دولت از این صنعت، غیررقابتی کردن بازار با ایجاد موانع تعرفهای و غیرتعرفهای و عدمصدور مجوز برای سرمایهگذاری خارجی بهمنظور تولید خودرو در کشور است. علاوه بر این موارد، دخالتهای دولتی در این صنعت چالشهای دیگری نیز ایجاد کرده است.
محمد بیاتیان، عضو اسبق کمیسیون صنایعومعادن مجلس شورای اسلامی و کارشناس صنعت خودرو با اشاره به مشکلات صنعت خودرو به دلیل تحریمهای ظالمانه غرب به «دنیای خودرو» گفت: «برای افزایش بهرهوری صنعت خودرو در کشور، لازم است چالشهای موجود این صنعت شناسایی و بررسی شوند. چراکه این چالشها باعث شدهاند خودروهای ساخت داخل، قیمت بالاتر و کیفیت پایینتری در مقابل نمونههای خارجی داشته باشند و هزینههای جانبی معناداری ازجمله افزایش تصادفات جادهای و آلودگی هوا را به کشور تحمیل کنند.»
ازسویدیگر سید مرتضی افقه، استاد اقتصاد و عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران درخصوص هزینهسازی برای خودروسازان از سوی طیفهای سیاسی معتقد است: «در ۵۰ سال گذشته هزینههای بالایی با فشار جناحهای سیاسی به صنعت خودرو وارد و موجب کاهش کارایی فعالان این صنعت شده است. بهعنوانمثال اینکه نمایندگان مجلس برای راهاندازی خط تولید خودرو یا قطعات در استان خود به شرکتهای فعال در این صنعت فشار بیاورند، ازجمله هزینههای ماندگار تحمیلشده به این صنعت است.»
محمد بیاتیان، عضو اسبق کمیسیون صنایع مجلس و کارشناس صنعت خودرو
تحقیق و توسعه جایگاه شایانی در صنعت خودرو ایران ندارد
مهمترین لازمه تحقق شعار «پشتیبانی و مانع زدایی از تولید» در صنایع کشور به ویژه صنعت خودرو چیست؟
ایجاد ثبات در اقتصاد از لازمههای انکارناپذیر در کشور است و شرایط کلان اقتصادی تاثیر مستقیم و قابل توجهی بر موفقیت یا عدم موفقیت صنایع در کشور دارد. نظام تامین مالی ناکارآمد و تلاش برای حفظ مصنوعی ارزش پول ملی در برابر ارزهای خارجی ازجمله شرایط اقتصاد کلان کشور است که تاثیر منفی بر عملکرد صنعت خودرو داشته است.
ازسویدیگر، استفاده بهینه از ظرفیتها و منابع داخلی یکی دیگر از لازمههای تحقق پشتیبانی و مانعزدایی از تولید در صنعت خودرو به نظر میرسد. درحالیکه برندهای معتبر خودروسازی در جهان بیشاز ۴ درصد ارزشافزوده خود را به تحقیق و توسعه اختصاص دادهاند و بهسرعت درپی تنوع و توسعه محصولات خود هستند، خودروسازان داخلی بهطور متوسط کمتر از نیمدرصد فروش را به این امر اختصاص میدهند.
این موضوع باعث شده است عمده تفاوت بین تولید یک خودرو داخلی طی سالهای متمادی، به تغییرات جزئی در قطعاتی مثل چراغ یا آینه خودرو محدود شود. همچنین ارتقای نظام مدیریتی و کاهش تغییرات سلیقهای در سطح مدیران ارشد و میانی کارخانههای خودروسازی میتواند موانع ثبات و پایداری در سیاستها و استراتژیهای خرد و کلان در این صنعت را به حداقل برساند. استمرار برخی از این شرایط بهصورت جدی به بهبود وضعیت این صنعت خودرو آسیب وارد کرده است.
قوای سهگانه برای شناسایی موانع و مقررات دستوپاگیر چه برنامههایی را باید در دستور کار خود قرار دهند؟
همکاری بیشتر قوای سهگانه برای شناسایی موانع و مقرراتزدایی یکی از مسائل مهم و ضروری است. صنعت خودرو ایران، صنعتی با مسائل پیچیده و وابسته به یکدیگر است و ارائه نسخه شفابخش برای هرکدام از این مسائل بدون در نظر گرفتن شبکه ارتباطی میان آنها، میسر یا جامع و مانع نخواهد بود. اما با نگاهی گذرا به ریشههای بیانگیزگی و عدمتحرک رضایتبخش خودروسازان بهسوی طراحی و توسعه محصول بومی، میتوان راهکارهایی برای ایجاد انگیزه و محرک برای تشویق خودروسازان در این مسیر پیشنهاد کرد.
یک امر بسیار مهم این است که راهکارهای پیشنهادی اکثرا جنس حاکمیتی دارد. به عبارت دیگر، مخاطب این پیشنهادها حاکمیت بهمعنای نهادهای سیاستگزار، قانونگذار و دولت اعماز هیات دولت، وزارت صنعت و سایر مدیران مربوطه است، درحالیکه بررسی مشکلات باید از زنجیره تامین قطعات خطوط تولید تا تحویل خودرو مورد توجه قرار بگیرد.
در سال گذشته شاهد بودیم خودروسازان با حمایتهای همهجانبه از سوی سران قوا توانستند با عبور از شوکهای ابتدایی تحریم و با تکیه بر نتایج حاصل از تعمیق ساخت داخل محصولات، شمارگان تولید را افزایش دهند.
از نظر شما مانع اصلی برای توسعه فعالیت بنگاههای خودروسازی چیست؟
چند عامل وجود دارد که در رأس آنها بوروکراسی دستوپا گیر ادارات است. ازسویدیگر، عاملی که بیشترین فشار را بر این صنعت وارد کرده، نبود نقدینگی کافی برای تامین مایحتاج خطوط تولید و زنجیره تامین قطعات است.
تایید میکنم تحریمهای بینالمللی باعث ناتوانی این بنگاهها در جذب سرمایههای خارجی شده است، اما در صورت شفافبودن فضای کسبوکار، این صنعت میتوانست با جذب سرمایههای داخلی بسیاری از مشکلات خود را از میان بردارد. متاسفانه مسائل بانکی، مالیاتی و گمرکی طی سال گذشته فشار مضاعفی به غیر از تهدیدات خارجی و تحریمها را به بنگاههای خودروسازی وارد کرد.
سیدمرتضی افقه، عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران
سهم ۲۰درصدی خودروسازی از کل ارزش افزوده بخش صنعت
به نظر شما چه هزینههایی به صنعت خودرو ما تحمیل شده و آیا این صنعت در راهاندازی خطوط تولید خودرو یا قطعات در دیگر استانها و کشورهای همپیمان موفق عمل کرده است؟
خودروسازان بهدلیل گستردهکردن سایتهای تولید در کشور و راهاندازی خط تولید در شهرستانهای مختلف که صرفه اقتصادی اغلب آنها زیر سوال است، دچار زیان شدهاند.
هرچند طی سالهای گذشته در کشورهای آذربایجان، سوریه، سنگال، عراق، بلاروس، ونزوئلا و سودان نیز واحدهایی برای مونتاژ خودرو راهاندازی شد که بازده اقتصادی آنان توجیهناپذیر است.
خودروهای تولیدی خودروسازان ایرانی در دیگر کشورها اکثرا از لحاظ کیفیت قادر به رقابت با برندهای قابلدسترسی در آن کشورها نیست و فروش محصولات ما مستلزم عرضه با شرایط بسیار ویژه و تخفیفات زیانساز شده است.
به نظر شما در شرایط کنونی چه مشکلاتی بیشترین ضربه را به بخش تولید خودرو وارد کردهاند؟
برای ریشهیابی مشکلات تولید باید دلیل کاهش تولید در صنعت خودرو را مورد بررسی قرار دهیم که در صدر این مشکلات تحریمهای ظالمانه آمریکا، تورم بالا و پیدایش مشکلات ناشی از بیماری کرونا و هجوم سرمایههای سرگردان به بازارهای غیرمولد به دلیل متغیربودن نرخ ارز است.
خودروسازان بزرگ در سال ۹۷ با آغاز دور جدید تحریمهای هدفمند که صنعت خودرو را مورد توجه ویژه قرار داده بود، با افت چشمگیر تیراژ مواجه شدند، بهطوریکه آمار تولید آنان نسبت به سال ۹۶ نزدیک به ۴۰درصد افت کرد. هرچند در سال ۹۸ اوضاع کمی بهتر شد؛ تا آنجاکه تیراژ خودروهای داخلی رشد اندکی در مقایسه با سال ۹۷ داشت، هرچند نسبت به سال ۹۶ همچنان بیشاز ۳۰ درصد کمتر بود.
به نظر شما آیا صنعت خودرو ایران برنامه درستی برای پیشبرد و دستیابی به اهداف خود دارد؟
تهیه نقشهراه، الزامی برای راستیآزمایی مسیر توسعه و پیشرفت برای همه بنگاههای اقتصادی است بهویژه در صنعت خودرو که به دلیل ارزش و جایگاه استراتژیکی که در شبکه تولید صنعتی و خدمات پس از فروش دارد، یکی از شاخصهای توسعهیافتگی کشور محسوب میشود.
زنجیره تامین تا تولید خودروسازان به لحاظ ارتباط گسترده با صنایع بالادستی و پاییندستی خود، صنعتی کلیدی محسوب میشود و جایگاه مهمی در توسعه صنعتی و رونق تولید دارد و بهطبع نقش مؤثری در رشد و توسعه اقتصادی و حتی فرهنگی ایفا میکنند.
این صنعت در ایران با داشتن سهم ۲۰درصدی از ارزش افزوده کل بخش صنعت و سهم حدود ۴درصدی در تولید ناخالصداخلی، از جایگاه مهمی در اقتصاد ملی برخوردار است، بهنحویکه جامعه از آن انتظارات فراوانی دارد. بنابراین آسیبشناسی مشکلات این صنعت و ارائه راهبردهای مناسب بهمنظور برونرفت از چالشهای موجود، امری ضروری است.