علی دماوندی کناری - پژوهشگر صنعت خودرو * مساله تصادفات جاده‌ای، یک چالش ملی است؛ تعداد زیاد کشته‌های تصادف در ایران در سال‌های اخیر همواره به‌عنوان یکی از نگرانی‌های ایرانیان موردتوجه بوده است. آخرین گزارش سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۲۳ حاکی است؛ سالانه در جهان حدود یک‌میلیون و ۲۰۰هزار نفر در تصادفات جاده‌ای کشته می‌شوند. ایران از نظر تعداد سوانح جاده‌ای در میان کشورهای و در مقایسه با بیشتر کشورهای همجوار وضعیت مطلوبی ندارد. بر اساس آمار سازمان پزشکی قانونی، ۱۹,۸۲۰ نفر در سال ۱۴۰۲ جان خود را در حوادث رانندگی در ایران از دست داده‌اند (هر روز بیش‌از ۵۵ نفر و هر ماه هزار و ۶۰۰ نفر) که ۳درصد از تعداد فوت ناشی از تصادف در سال ۱۴۰۱ بیشتر است.
طبق آمارها همچنین از سال ۱۳۷۵ تا ۱۴۰۳ حدود از ۵۰۰هزار نفر در تصادفات رانندگی جان خود را از دست داده و بیش از ۷میلیون نفر مصدوم و مجروح شده‌اند. این بحران زمانی خود را بیشتر نمایان می‌کند که درمی‌یابیم. بیشتر تلفات جاده‌ای مربوط به جمعیت جوان است.
آمارها نشان می‌دهند ۸۳درصد متوفیان تصادفات افراد زیر ۵۰سال هستند، ۵۲درصد آن‌ها زیر ۳۰سال سن دارند و ۸۰درصد قربانیان نیز مردان هستند. این اعداد به‌وضوح نشان می‌دهند که قربانیان تصادفات رانندگی، نیروهای جوان و مولد جامعه هستند و این گزاره در تضادی آشکار با تلاش‌ها برای حفظ جوانی جمعیت، آینده کشور را به‌خطر می‌اندازد.
مطابق قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور مصوب ۱۳۹۶، سالانه باید ۱۰درصد از تلفات حوادث رانندگی کاسته شود. اما مقایسه آمار کشته‌شدگان حوادث جاده‌ای در ایران نشان می‌دهد بدون در نظر گرفتن سال‌های همه‌گیری کرونا، آمار تصادفات در سال ۱۴۰۱ نسبت‌به سال ۱۳۹۷ نه‌تنها کم نشده، بلکه بیش از ۱۳درصد افزایش یافته است. گفته می‌شود تصادفات ۷درصد به تولید ناخالص ملی لطمه می‌زند و ۹ تا ۱۱درصد بودجه کشور را مصروف خود می‌کند.
وقتی از آمار کشته‌های تصادف در ایران حرف می‌زنیم، از چه حرف می‌زنیم؟
برای بررسی جامع‌تر و کیفی‌تر، می‌توان این پدیده را با وقایع دیگر و کشورهای دیگر مقایسه کرد. زلزله‌های بم، رودبار و منجیل و طبس پرتلفات‌ترین زمین‌لرزه‌های نیم‌قرن اخیر ایران هستند. در زلزله بم در سال ۱۳۸۲ حدود ۳۴هزار نفر، در زلزله رودبار و منجیل در سال ۱۳۶۹ حدود ۳۵هزار نفر و در زلزله طبس در سال ۱۳۵۷ حدود ۲۰هزار نفر جان خود را از دست دادند.
این بلاهای طبیعی با وجود گذر زمان، هنوز از خاطر جمعی ایرانیان پاک نشده‌اند و همچنان زندگی‌های زیادی را تحت‌تاثیر خود قرار می‌دهند. مطابق با آمار سال ۱۴۰۲، ایران هر سال به اندازه تلفات جانی زلزله طبس و هر ۱.۵سال به اندازه زلزله‌های بم یا رودبار و منجیل در تصادفات رانندگی کشته می‌دهد.
به عبارت دیگر، ایرانیان در هر چهار سال در مجموع به اندازه سه زمین لرزه پرتلفات خود در نیم قرن اخیر، جان خود را در راه‌های کشور از دست می‌دهند. همچنین مطابق آمار بنیاد شهید، در طول هشت سال جنگ با عراق ۱۸۸هزار نفر به شهادت رسیده‌اند که حدود ۱۶هزار نفر از آنان در اثر بمباران شهرها و ۱۷۲ هزار نفر در نبرد با دشمن جان خود را از دست داده‌اند.
اگر متوسط سالانه تعداد شهدایی که جان خود را در جبهه‌های جنگ از دست داده‌اند محاسبه کنیم، به عدد ۲۱هزار و ۵۰۰ شهید در هر سال می‌رسیم. مطابق با آمار سال ۱۴۰۲، ایران هر سال تقریبا به اندازه متوسط سالانه شهدای خود در جبهه‌های جنگ با عراق در تصادفات رانندگی کشته می‌دهد.
مثلث جاده، خودرو و انسان سه عامل تاثیرگذار در تصادفات جاده‌ای هستند. طبق آمارها ۵۲درصد مرگ‌ها به خطای انسانی شامل سرعت غیرمجاز، خواب‌آلودگی و بی‌توجهی به قوانین و ۴۷درصد به ناایمن‌بودن خودروها و جاده‌ها نسبت داده شده است. ناایمن بودن خودروها و فرسودگی وسایل نقلیه، تعمیر و نگهداری نامناسب زیرساخت‌های جاده‌ای و عوامل انسانی از عوامل آشکار افزایش تصادفات هستند.
عامل انسانی
در سالنامه‌های وزارت راه و مطالعات مستقل دیگر عوامل انسانی مانند اشتباهات رانندگان همواره سهم بزرگی را در سوانح رانندگی به خود اختصاص می‌دهد. ضعف فرهنگ رانندگی، بی‌توجهی، سرعت بالا، استفاده تلفن همراه و... ازجمله عوامل انسانی موثر در افزایش تصادفات جاده به‌شمار می‌آیند. حقیقت این است که در مثلث خودرو، جاده و انسان، موضوع خطای انسانی نقش بسزایی در بروز تصادفات ایفا می‌کند. براساس داده‌های موجود همچنان ۷۰ تا ۸۰درصد مرگ‌ومیر در جاده، ناشی از خطای انسانی است.
عامل خودرو
غیراستاندارد بودن خودروهای ساخت داخل و برخی خودروهای چینی و فرسودگی بالای وسایل‌نقلیه کشور خود یکی از عوامل موثر در افزایش تصادفات و تلفات جاده‌ای کشور به شمار می‌آید. پلیس در این باره می‌گوید: «۵۰ تا ۶۰درصد علت تصادفات فوتی مربوط به خودروهای ناایمن است. چراکه در تصادفات نتوانسته‌اند جان سرنشین را حفظ کنند.» مطالعات جدید نشان می‌دهد که اگر خودروهای کشور با پلت‌فرم‌های جدید و ایمن‌تر جایگزین خودروهای قدیمی شوند، می‌توان تلفات و مصدومان جاده‌ای را تا ۵۰درصد کاهش داد. این کاهش معادل حدود ۳۰درصد از کل تلفات حوادث جاده‌ای است.
عامل جاده
وزارت راه و شهرسازی طول جاده‌های شهری و روستایی را بالغ بر ۲۷۰هزار کیلومتر اعلام کرده است. این عدد شامل آزادراه، بزرگراه، راه اصلی، آسفالت و شوسه است. به بیان دیگر، با توجه به آمار کشته‌های تصادف جاده‌ای در سال ۱۴۰۱، در هر ۱۱.۲کیلومتر در جاده‌های ایران، یک حادثه منجر به مرگ اتفاق می‌افتد. این در حالی است که در سال ۱۳۹۷ در هر ۱۴.۲کیلومتر یک حادثه مرگبار رانندگی اتفاق می‌افتاد.
غیراستاندارد بودن بسیاری از اتوبان‌ها و جاده‌های کشور و خیابان‌های شهری، خرابی جاده، خرابی آسفالت و اشکال در علائم راهنمایی و رانندگی، به سرقت رفتن تابلوها، به سرقت رفتن حفاظ‌ها و گاردریل‌های پل‌ها و جاده‌ها و عدم جایگرینی و حفاظت از آن‌ها و همچنین عدم اصلاح نقاط حادثه‌خیز در جاده از عوامل موثر در تصادفات جاده به شمار می‌آیند. بر طرف کردن و اصلاح این موارد می‌تواند بخش قابل‌توجهی از تصادفات جاده‌ای را کاهش و ایمنی راه‌ها و جاده‌های کشور را افزایش دهد.
پویش «نه به تصادف»
پویش «نه به تصادف» که از ابتدای اسفندماه جاری به‌منظور کاهش تصادفات جاده‌ای و ارتقای فرهنگ ایمنی راه‌اندازی شده است، تلاش دارد تا با جلب توجه مردم و مسئولان به‌ویژه در زمینه رعایت قوانین رانندگی، جان هزاران نفر را از خطر تصادفات جاده‌ای نجات دهد.
هدف اصلی پویش «نه به تصادف»، افزایش سطح آگاهی عمومی در خصوص علل تصادفات و تشویق به رفتارهای ایمن در جاده‌هاست. کارشناسان حوزه حمل‌ونقل و ایمنی جاده‌ای بر این باورند راهکارهای زیادی برای کاهش تصادفات وجود دارد، اما مهم‌ترین راهکار، تغییر رفتار و نگرش مردم نسبت به ایمنی است.
اگرچه پایین بودن ایمنی وسایل نقلیه در ایران به علت فرسودگی و قدیمی بودن تکنولوژی در کنار بی‌احتیاطی رانندگان و توسعه‌نیافتگی راه‌ها احتمالایکی از دلایل بالای کشته‌شدگان رانندگی است، اما درمجموع، کاهش حوادث جاده‌ای منوط به آموزش رانندگان، جدیت در اعمال قوانین رانندگی، توسعه و ایمن‌سازی شبکه جاده‌ای و افزایش ایمنی وسایل نقلیه است. کار جمعی و فرهنگسازی در راستای کاهش آمار تصادفات و خسارت‌های ناشی از آن بسیار با اهمیت است. پویش نه به تصادف حتی اگر منجر به کاهش یک مرگ در تصادفات شود، نیز بسیار ارزشمند و قابل تقدیر است.
