اشاره

ترافیک (Traffic) به شلوغی ایجاد شده در اثر استفادهٔ عابران پیاده، وسایل نقلیه، تراموا و... از راه‌های عمومی گفته می شود.همچنین واژه ترافیک برای عبور اطلاعات و دیتاهای مخابراتی نیز کاربرد دارد. امروز از این واژه بیشتر برای ازدحام وسائل نقلیه و مخابرات استفاده می‌شود.کارشناسان معتقدند متولیان ترافیک باید به سمت هوشمند سازی و مکانیزه نمودن مدیریت ترافیک حرکت کرده و نقش عامل انسانی کمرنگ شود.توسعه روز افزون شهرها جا به جایی انسان و کالا را به صورت مسئله ای درآورده است که پیچیدگی آن بصورت مستمر در حال افزایش است. رشد شهری، موجب افزایش تقاضای سفر با تسهیلات فعلی و ناکافی حمل و نقل شده و شهرها برای خدمات حمل و نقل تا حدود زیادی به سیستم خیابان های خود متکی هستند.در این راستا شناخت و درک اصول مدیریت و زمینه های قانونی معیارهای کنترل و تنظیم ترافیک یک جزء اصلی و ضروری در ارتباط با دانش فنی ترافیک است.

مهندسی ترافیک

مهندسی ترافیک بخشی از مهندسی حمل و نقل است که به مباحثی درخصوص برنامه ریزی، طراحی و عملیات ترافیکی راه ها و شبکه ارتباطی می پردازد. طبق تعریف پروفسور W.R.Blunden « مهندسی ترافیک، علم اندازه گیری آمد و شد و سفر، مطالعه قوانین مربوط به جریان ترافیک و تولید ترافیک و کاربرد این معلومات بصورت علمی و تخصصی، برای برنامه ریزی، طراحی، و عملکرد مناسب سیستم ترافیک به منظور ایجاد حرکات مؤثر ایمن برای جابجایی افراد و کالا می باشد.»

لذا مهندسی ترافیک شامل کلیه اجزایی است که به نحوی با جریان ترافیک و تولید آن در ارتباط هستند و استفاده کنندگان از راه، وسیله نقلیه، مشخصات جریان ترافیک، ظرفیت جاده ها، حمل و نقل عمومی، پارکینگ ها، تابلوها، علائم و چراغ های راهنمایی، پایانه ها، تصادفات و ایمنی، کاربری اراضی، همه و همه زیربخش هایی از مهندسی ترافیک هستند.

مهندسی ترافیک شامل بسیاری از مهارت ها، مهندسی ها و مدیریت ها می باشدکه در نتیجه امور برنامه ریزی، مدیریت، طراحی، ساخت، اجرا، کنترل، نگهداری، بهینه سازی سیستم ها و امور سیاسی در کار مهندسان ترافیک بسیار دخالت دارد. به همین دلیل مهندسی ترافیک محدوده وسیعی از مهارت ها را می طلبد و به عوامل بسیار زیادی حساس می باشد.

مهندسی ترافیک به شکلی که امروزه شناخته می شود، با تحولات وسائل نقلیه موتوری پیشرفت کرده است. به هر حال بسیاری از سوابق این تخصص دارای ریشه تاریخی است. برای مثال خیابان های یکطرفه در روم قدیم وجود داشته و تسهیلات مخصوص برای پارک ارابه ها در خارج مسیر خیابان ها فراهم بوده است. به خاطر تراکم ترافیک در روم قدیم از ورود ارابه ها به ناحیه مرکزی شهر در برخی ساعات روز جلوگیری می شده است.

اهداف مهندسی ترافیک

تمام اهداف مهندسی نسبی است که بایستی نسبت به یکدیگر و هدف اصلی، یعنی ایمنی به تعادل برسند. لذا اهداف عبارتنداز:

۱- ایمن سازی: هدف اصلی مهندسی ترافیک، تأمین یک سیستم ایمنی برای جریان ترافیک می باشد که شامل وسیله نقلیه، راننده، جاده و قوانین و مقررات نیز می شود.

۲- روان سازی: انتخاب این هدف از معضل ترافیک یعنی شلوغی و توقف های متعدد و طولانی جریان ترافیک نشأت گرفته است.

۳- آسودگی و آسایش: شامل خصوصیات فیزیکی وسایل نقلیه و جاده ها می باشد.

۴- دسترسی آسان و راحت: مربوط به آسانی سفر و توانایی سیستم های حمل و نقل در سرویس دهی به نیازهای سفر در زمان مناسب می شود.

۵- اقتصادی بودن: این هدف نیز نسبی است. زیرا در سیستم های حمل و نقل نوین معمولاً ارزانی وجود ندارد. هریک از ارکان ترافیک و دیگر سیستم های حمل و نقلی، ساخت و نگهداری، اجرای گسترده ای را می طلبد که الزاماً بایستی از طریق مالیات ها، عوارض و بعضاً از محل درآمدهای اختصاصی تأمین گردد.

۶- سازگاری با محیط زیست: سازگاری با محیط زیست مسئله بسیار پیچیده ای می باشد که در طول زمان اهمیت آن افزایش می یابد.زیرا حمل و نقل تأثیر منفی بر محیط زیست دارد و سازگاری با محیط زیست زمانی بدست می آید که بین تأثیرات منفی حمل و نقل و نیاز به آن تعادل بهینه برقرار گردد.

مدیریت و کنترل ترافیک

مدیریت و کنترل ترافیک از زمانی که بشر اولین چرخ را به ارابه وصل نمود، بعنوان یک موضوع مطرح گردید. اهمیت و پیچیدگی این امر تا به امروز همواره افزایش یافته است زیرا با گذشت زمان انسان سعی نموده از وسیله نقلیه بعنوان ابزاری سودمند و کارا برای استمرار بخشیدن به فعالیت ها و از همه مهمتر سرعت دادن به آنها بهره جسته و در نتیجه در وقت و پارامتر اساسی زمان صرفه جویی نماید، ولی در این میان عواملی از قبیل نابسامانی های ترافیکی مانع از این کار شده است؛ از طرف دیگر سالانه صدها هزار اتومبیل وارد ناوگان حمل و نقل می شود و احداث کیلومترها بلوار، بزرگراه و خیابان های عریض نتوانسته است چاره سازی نماید به طوری که بر اساس آمارهای موجود در شهر تهران، با احتساب ٤٠ دقیقه زمان تأخیر در هر سفر و با توجه به اینکه بطور متوسط ١٤ میلیون سفر درون شهری انجام می شود، زمان اتلاف وقت شهروندان در راهبندان و ترافیک شهری ٢٠٠ میلیارد دقیقه در سال است.البته علاوه بر اتلاف زمان، انرژی و هزینه، این سکون و کندی در رفت و آمد، عامل ایجادفشارهای اجتماعی و روانی نیز هستند.

مدیریت ترافیک، در واقع استفاده از امکانات موجود، افزایش بهره وری آنها و حفظ منافع عمومی مربوط به شبکه راههای ارتباطی است. اقدامات مربوط به اعمال مدیریت ترافیک شهری، به نوع ترافیک بستگی دارد. برای مثال، اقدامات مربوط به اعمال مدیریت برای تسهیلات مربوط به عابران پیاده دوچرخه سوارها و یا وسایط نقلیه سنگین با یکدیگر متفاوت است و همیشه اشکالاتی در هماهنگی بین این اقدامات وجود دارد، لذا بندرت می توان طرحی تهیه کرد که در تمامی جوانب فقط سود داشته باشد. بعنوان نمونه افزایش فضای سبز پیاده رو که در تقویت روحیه افراد مسن و معلول بسیار مفید است، ممکن است سبب کاهش سطح لازم برای عبور عابران پیاده شود.اصولا" طرح های مدیریت ترافیکی با توجه به انواع مختلف جاده ها و نیازهای گوناگون مردم با یکدیگر متفاوت است و نیز طرح هر موضوع ترافیکی با طرح همین موضوع در جایی دیگر و یا در زمانی دیگر ممکن است یکسان نباشد .

در دو دهه اخیر، تحولات ناشی از ظهور، گسترش و نفوذ فن آوری اطلاعات به زندگی بشری آنچنان روشن و تأثیر گذار بوده که هیچ کس در مورد انقلاب ناشی از این فن آوری «IT» و تأثیرات عمیق آن بر جامعه بشری تردیدی به خود راه نمی دهد. رشد تکنولوژی و کاربرد سیستم های الکترونیک در زندگی روزمره، مدت هاست که در کاهش ترافیک شهرهای بزرگ دنیا نیز تأثیر گذاشته است، به طوری که برخی از مدیران شهری کانادا از اینکه مردم بسیاری از امور روزمره خود را از طریق اینترنت انجام داده و دیگر چندان به خیابان ها نمی آیند، متعجب شده اند.با توجه به موارد اشاره شده می توان گفت فناوری اطلاعات ابزاری جهانی است که ما را با خود پیش می برد. مدیریت ترافیک موضوعی حائز اهمیت است که در حال حاضر توجه زیادی به آن می شود. یکی از بخش های مهم در مدیریت ترافیک یافتن راه حلی مناسب برای رفع یا به حداقل رساندن معضلات حمل و نقل شهری است.

مدیریت کنترل ترافیک به دو طریق انجام می شود؛

روش اول اقداماتی که موجب کاهش تعداد سفرها می¬ شود و به مدیریت تقاضا معروف است و روش دوم که از آن بعنوان مدیریت عرضه یاد می شود، مربوط به استفاده بهتر از تسهیلات و امکانات موجود است.از مصادیق مدیریت عرضه می¬ توان به گسترش فرهنگ استفاده از سامانه¬ های الکترونیکی اشاره نمود که موجب کاهش بسیاری از سفرهای اداری و بانکی می¬شود.

دراین راستا هماهنگی سازمان¬ های مختلف نیز می ¬تواند از بعضی سفرهای غیرضروری جلوگیری کند و دورکاری که در این روزها پیرامون مزایا و معایب آن بحث های فراوانی مطرح است یکی دیگر از روش¬های کاهش سفرهای غیرضروری است زیرا بعضی از کارها را می¬توان درون منزل انجام داد.

سیستم¬های ارتباطی مانند:تلفن، نمابر، نامه¬ ها و مکاتبات الکترونیک اداری تسهیل کننده دورکاری هستند. یکپارچگی طراحی و کاربری زمین نیز از عوامل کنترل سفرهای غیر ضروری است. بطور حتم با تجمیع کاربری¬ های یکسان در مجاورت هم و تامین حمل و نقل همگانی مناسب می¬توان در راستای کاهش تقاضای سفر گام برداشت.

اهداف مدیریت ترافیک

هدف اساسی مدیریت ترافیک بکار بردن روش ها و اقداماتی برای استفاده بهینه و حداکثر از امکانات و تاسیسات موجود، بهبود وضع راه ها، افزایش ایمنی، بدون آسیب رساندن به محیط زیست است و سایر اهداف نیز عبارتند از:

۱- درمدیریت ترافیک، هدف انتقال افراد و کالاهای آنهاست نه جابجایی وسیله نقلیه. دراین راستا کارایی سیستم های حمل و نقل چند وجهی یا چندگانه در جهت بیشتر شدن و یا ارتقای عملکرد هریک از سیستم های حمل و نقلی با توجه به کاهش هزینه های سفر در هر بخش مدنظر می باشد.

۲- کاهش هزینه حمل و نقل عمومی نسبت به هزینه حمل و نقل شخصی بایستی برای مردم قابل لمس باشد.این کاهش صرفاً مربوط به هزینه های ریالی نیست بلکه شامل هزینه هایی از جمله زمان سفر، احترام به حقوق اشخاص، قابل دسترس بودن در شرایط و زمان های مختلف است.

۳- افزایش نقش فناوری اطلاعات در زندگی مردم، همچنین در مدیریت و نظارت بر ترافیک،

۴- آموزش برای جامعه هدف،مهندسین ترافیک شهری، مهندسین عمران شهری و رانندگان یک ضرورت است.
روش های مدیریت ترافیک
روش های مختلفی برای طراحی و اعمال مدیریت ترافیک در شهرها وجود دارد. متداول ترین این روش ها که در یک طرح جامع مدیریت ترافیکی شهری استفاده می شود، شامل موارد زیر است :

۱. کنترل پارک های خیابانی و طرح استفاده بهینه از پارکینگ ها
۲. اقدامات مربوط به حق تقدم عبور اتوبوس ها
۳. وضع قوانین مربوط به دوچرخه سواری
۴. اقدامات مربوط به ساخت پیاده روها
۵. هماهنگی بین چراغ های راهنمایی
۶. رنگ و خط کشی کردن خیابان ها
۷. وضع قوانین مربوط به کامیون ها
۸. کنترل بهبود وضعیت تقاطع ها
۹. حفظ امنیت عبور عابران پیاده
۱۰. یک طرفه کردن خیابان ها
۱۱. طرح آرام سازی ترافیک
۱۲. ایجاد محدودیت عبور

کنترل ترافیک در شهر هوشمند

فناوری اطلاعات در رفاه زندگی شهری،در جوامع امروزی نقش اساسی داشته و پیشرفت آن در چند سال گذشته موجب شده که در خیلی از کشورها با استفاده از این فناوری ها، راهکارهای نوینی برای کنترل و بهبود وضعیت ترافیک ارائه شود.این نقش به خصوص در قالب مفهومی به نام ITS «سیستم های هوشمند حمل و نقل» در کنترل ترافیک شهری و جاده ای بسیار برجسته است. در کشور ما نیز بعضی از این فناوری ها مانند سامانه کنترل هوشمند چراغ راهنمایی تقاطع ها، سامانه اطلاع رسانی تراکم ترافیک با رادیو و تابلوهای متغیر خبری، ثبت خودکار وقایع و تصادفات و تخلفات، توزین در حال حرکت، آمارگیری اتوماتیک از پارامترهای ترافیکی و دوربین های کنترل سرعت به کار برده می شود.

تعاریف گوناگونی برای ITS ارائه شده اما، یکی از بهترین تعاریف آن توسط وزارت ترابری ایالات متحده عنوان شده است؛ «سامانه های خودکار جمع آوری، نگهداری، پردازش و توزیع اطلاعات مربوط به جابه جایی کالا و مسافر». )سیستم های هوشمند حمل و نقل، Intelligent Transportation Systems - ITS)

درصورت استفاده درست از ITS، بسیاری از مشکلات حمل و نقل از قبیل خسارت های مادی و معنوی ناشی از سوانح و تصادفات، مشکلات نظارت و مدیریت در حمل و نقل، زمان های تلف شده و... رفع می شود.

سیستم های ترافیکی که کارایی بهتری در مدیریت و کنترل ترافیک دارند عبارتنداز:

تابلوهای متغیر ترافیکی (انواع، کارایی ها، نقائص و فواید هر نوع) و شیوه مکان یابی برای نصب آنها، نقشه دیواری و انواع کاربرد آن، شناساگرهای سیستم کنترل ترافیک (انواع، پارامترهای قابل شناسایی هر نوع، شیوه نصب و معایب و مزایا) سیستم های GIS، GPS و استفاده از آنها در ترافیک، سیستم های خودکار دریافت عوارض، ضربه گیرها و انواع آ ن و کنترل ترافیک شیبراهه های ورودی و خروجی بزرگراه ها.

(سامانه اطلاعات جغرافیایی، Geographic Information System –GIS ؛

سامانهٔ موقعیت‌یابی جهانی ، GPS – Global Positioning System)

عملکرد سیستم های هوشمند ترافیک

بهره جویی از امکاناتی که امروزه بعنوان رهاوردهایIT شناخته می شوند، "سیستم های هوشمند حمل و نقل" یا ITS را بوجود آورده اند که زیرساختی مطلوب و مناسب جهت تحقق و دستیابی به اهداف تعیین شده زیر را فراهم آورده است.

کارشناسان به منظور تحقق اهداف برنامه سیستم های حمل و نقل هوشمند، چند عملکرد را بصورت استاندارد در نظر می گیرند که عبارتنداز:

الف) بهبود وضع ایمنی: سیستم های حمل و نقل هوشمند ، در به حداقل رساندن وقوع تصادفات کمک می کنند؛ همچنین بر کاهش احتمال مرگ و میر در هنگام بروز حادثه تاکید دارند.

ب) انرژی و محیط زیست: مطالعات انجام شده حاکی از تاثیرات مثبت سیستم های حمل و نقل هوشمند بر محیط زیست بوده است. تاثیر سرعت متغیر خودرو بر افزایش انتشار گازهای آلوده بسیار زیاد می باشد. سرعت های خیلی پایین و خیلی بالا، آلودگی ناشی از خروجی خودروها را افزایش می دهند.طبق تجزیه و تحلیل های بین المللی، ترافیکی که همیشه سنگین و در حال حرکت آهسته می باشد، هزینه بسیار زیادی برای جامعه دارد.لذا متخصصین پیشنهاد می کنند برای کاهش آلودگی هوا، سفر کردن با سرعت ملایم و یکنواخت مناسب است.

ج ) کاهش زمان تاخیر: کاهش زمان تاخیر ، معیار عامل صرفه جویی در زمان اجرا نامیده شده که شامل کاهش تغییرات زمان سفر و افزایش اطمینان در رسیدن به موقع به مقصد می شود.

د ) هزینه : این معیار برای بررسی میزان صرفه جویی و افزایش بهره وری در بکارگیری سیستم های حمل و نقل هوشمند به کار گرفته می شود.

ه ) ظرفیت موثر: ظرفیت مؤثر، عبارتست از حداکثر میزان بالقوه ای که افراد با خودروها ممکن است از یک شبکه عبور کنند.

و) رضایت کاربر : رضایت کاربر، نشان دهنده ی میزان خدماتی است که سیستم های حمل و نقل هوشمند در اختیار کاربرهای سیستم حمل و نقل قرار می دهند.

ز ) نظارت و کنترل عملکرد آزاد راهها: نظارت بر اعمال و اجرای استراتژی های مدیریت و کنترل مانند:کنترل حجم ورودی های بزرگراه ها و ایجاد محدوده های متفاوت برای حداکثر سرعت، که ممکن است بر اساس مشاهده شرایط آزاد راه ها به کار گرفته شود.

ح ) اطلاع رسانی به راننده :راننده ها ممکن است این اطلاعات را از طرق مختلف شامل تابلوهای متغیر خبری، رادیو ترافیک، سیستم های اطلاع رسانی در داخل خودرو دریافت کنند.مزایای مدیریت آزادراهها شامل افزایش سطح ایمنی، کاهش زمان سفر و تاخیر، افزایش ظرفیت پذیرش و روانی حرکت خودرو است.

ط ) سیستم های مدیریت حمل و نقل عمومی : سیستم های مدیریت حمل و نقل عمومی نشان داده اند که قادرند زمان سفر را با بهبود عملکرد خودروها از یک طرف و بهبود عملکرد کلی شبکه حمل و نقل از طرف دیگر کاهش بدهند.این سیستم ها موجب اجرای هر چه بهتر زمان بندی حرکت وسایط نقلیه عمومی شده،در نتیجه مسافران زمان کمتری انتظار می کشند و هماهنگی بهتری در انتقال آنان ایجاد می شود.

ی) سیستم های مدیریت وقایع :سیستم های مدیریت وقایع می توانند موجب کاهش زمان و شناسایی وقایع، کاهش زمان رسیدن خودروها به محل واقعه و کاهش زمان برای برگشت به حالت عادی شوند.

ک) مدیریت اورژانس: تعیین مزایای مدیریت اورژانس بستگی زیادی به چگونگی اجرای سیستم مدیریت وقایع دارد. مزایای این مدیریت عبارتند از: اطلاع و اعلام حادثه، اعزام افراد، هدایت اورژانس یا سایر تجهیزات لازم برای واکنش و پاسخ نسبت به حوادث.
مزایا و کاربرد سیستم های هوشمند حمل و نقل (ITS)

مواردی که در ذیل عنوان شده، تنها بخشی از مزایا و کاربرد های ITS را بیان می نماید.در حالی که گستره ی استفاده ازITS امروزه در اغلب کشورهای جهان، بسیار وسیع بوده و روند رو به رشد بسیار سریعی دارد.

۱- مدیریت و بهینه سازی جریان ترافیک و روان سازی حرکت
۲- مدیریت اخذ الکترونیکی عوارض و رزرواسیون بلیت و...
۳- مانیتورینگ و کنترل حمل و نقل سنگین
۴- مدیریت و ناوبری پیشرفته
در زمینه مدیریت و برنامه ریزی دقیق و کارآمد در حمل و نقل و ترافیک ، موارد ذیل از مهمترین اهداف و مطلوبیت های برنامه ریزان و متخصصین حمل و نقل در استفاده ازITS (سیستم های هوشمند حمل و نقل) می با شند.
۱- استفاده بهینه از منابع موجود
۲- کاهش صدمات و افزایش ایمنی و آرامش
۳- کاهش مصرف انرژی و هزینه ها و اثرات نامطلوب زیست محیطی
۴- کاهش مصرف انرژی و تاخیرهای ناخواسته در طول سفر
۵- جلب رضایت مسافرین و روان سازی جریان ترافیک و حمل و نقل ...
۶- کاهش زمان سفر و تاخیرهای ناخواسته و در نهایت جلب رضایت مسافرین و روانسازی جریان ترافیک و حمل و نقل و ...

مدیریت ترافیک با نظارت تصویری

نظارت تصویری و نصب دوربین های نظارت تصویری در شهرها، گردنه ها و نقاط حادثه خیز، امروزه در اغلب نقاط دنیا مورد توجه قرار گرفته است زیرا یکی از اصلی ترین اجزاء نظارت و کنترل هوشمند حمل ونقل و ترافیک را تشکیل می دهد و در سیستم های حمل و نقلی متعدد و متنوعی از آن استفاده می شود .سیستم های نظارت تصویری از ابزار اصلی مدیریت ترافیک هستند و مزیت آنها، فراهم کردن اطلاعات تصویری برای تصمیم گیری است.

به علت وجود گردنه ها و نقاط حادثه خیز در سطح کشور و لزوم کنترل و بررسی وضعیت آب و هوا، ترافیک و وضعیت جاده به منظور اتخاذ تدابیر لازم جهت افزایش ایمنی و اطلاع رسانی مناسب به کاربران جاده ها این پروژه تعریف شده است.اهداف این پروژه شامل نظارت مستقیم و مستمر بر وضعیت جاده ها جهت کنترل ترافیک، پاسخگویی به حوادث جاده ای و اطلاع رسانی آخرین وضعیت راهها به کاربران جاده ها، کنترل مستقیم ترافیک راهها،اطلاع رسانی سریع وضعیت راهها به کاربران جاده ها و افزایش ایمنی جاده ها است.

روان شناسی ترافیک

رفتار رانندگی نشان از فرهنگ عمومی جامعه دارد و رانندگی یکی از مواردی است که شخصیت انسان را در اجتماع آشکار می‌سازد. روابط اجتماعی نوعی رفتار اجتماعی را ایجاد می‌کند که در ذات خود بر آموخته‌های فرد از اجتماع از زمان کودکی به بعد دلالت دارد.

مشکلات و عقده‌های روانی، اجتماعی، اقتصادی، تربیتی و فرهنگی روح مخالفت‌جویی و ماجراجویی را تقویت نموده است.از سوی دیگر اعمال قانون و مقررات نوعی هدایت و رهبری جامعه و موجب نظم عمومی است. اعمال برهه‌ای و موقتی قوانین، تخریب فرهنگ است. در سایه اعمال جامع، پیوسته، مداوم و منظم قانون است که مردم نظام‌مند می‌شوند و فرهنگ عمومی ارتقا می‌یابد.

عموما" در تعاملات اجتماعی و روابط بین فردی، مسئله ترافیک و رانندگی در شهر بعنوان یکی از مؤلفه های مهم زندگی شهری مورد توجه است، چرا که مشکل ترافیک و رانندگی های تهاجمی و پیامدهای ناشی از آن به ویژه در مناطق شهری، حیات فردی و زندگی اجتماعی همگان را متاثر می کند.منش اجتماعی و ویژگی های شخصیتی راننده، شرایط حاکم بر حوزه شناختی، احساسی و عاطفی، رفتاری، حسی و حرکتی او می تواند بیشترین نقش را در ارتباط با ترافیک و تصادفات رانندگی داشته باشد.

مطابق گزارش های آماری، در اغلب کشورهای جهان علت اصلی تصادفات رانندگی و حوادث جاده ای و خیابانی، رانندگی تهاجمی است. رفتار تهاجمی در رانندگی به آن نوع از رانندگی اطلاق می شود که راننده متاثر از سلطه احساسات و هیجانات نامتعادل و نا معقول، وسیله نقلیه خود را به طرزی نا امن و خلاف مقررات هدایت می کند.

سالانه یک میلیون و سیصدهزار نفر در سراسر جهان بر اثر حوادث رانندگی کشته و میلیون‌ها نفر دچار ضایعات جسمی می‌شوند که در هر صورت برای خانواده‌ها و بازمانده‌ها اثرات زیانبار روحی و اقتصادی به جای می‌گذارد.دامنه این مصائب برای عابران و رانندگان بسیار وسیع است. در کنار حوادث رانندگی که آسیب‌های فردی و اجتماعی جبران‌ناپذیر و هزینه‌های سرسام‌آوری را بر جامعه تحمیل می‌کند، فرهنگ عمومی اجتماع و رفتار رانندگی نیز به طور اساسی دستخوش تزلزل و تنزل شده است که خود متقابلاً بر ایمنی ترافیک و مشکلات ترافیکی اثرات منفی غیر قابل انکار گذاشته و می‌گذارد.

روانشناسی ترافیک در تعریف، شاخه ای از روان شناسی کاربردی است که موضوع اصلی آن تمرکز و تحقیق در رفتار ترافیکی است. هدف اصلی این شاخه بهبود و بالابردن ایمنی افراد و شرکت کنندگان در ترافیک و حفظ پیشرفت های ایجاد شده تا حد امکان برای درازمدت می باشد. علل تصادفات مرگ آور و غیر مرگ آور، عمدتا" ریشه در رفتار ترافیکی و تجربیات ذهنی شرکت کنندگان در ترافیک جاده ای دارد.

الگوهای تصادفات بحرانی نشان می دهند که در این تصادف ها نه فقط عوامل فنی بلکه عوامل انسانی نیز دخیل هستند. با توجه به نقش عمده عوامل فردی، روان شناسی و پزشکی ترافیک، نقش بسزایی در پیشرفت و سلامت رفتار ترافیکی ایفا خواهد کرد. در این میان می توان به فواید روان شناسی ترافیک اشاره داشت که شامل کاهش تلفات انسانی و غیر انسانی و به کمال رسیدن شخصیت افراد با آموزش مهارت های فردی است.

روان شناسی ترافیک، به دانشی که فرد درباره چگونگی بکارگیری اصول رفتاری کسب کرده است،اشاره دارد تا بدین وسیله در موقعیت های ترافیک سبک رفتاری اش را اصلاح کند که شامل رانندگی، دوچرخه سواری، پیاده روی و دیگر اشکال حرکت در مکان های مشترک است.یک فعالیت معمول در روان شناسی ترافیک، تلاش برای اصلاح ایده های قدیمی رانندگی به سمت ایده های تکنیکی، جدید و مناسب است.هر چه افراد در این موارد دانش بیشتری کسب کنند، بهتر می توانند شخصیت ترافیکی خود را تغییر دهند.

همچنین روان شناسان به بررسی تفاوت نگرش های رانندگان کشورهای مختلف نظیر دانمارک، فرانسه، استرالیا، هلند، اسپانیا و سوئیس پرداخته اند تا دریابند پیش زمینه های اجتماعی و روانی آنها چیست و در چه زمینه هایی بین رانندگان اتفاق نظر، در چه زمینه هایی تعارضاتی وجود دارد و چه عواملی میزان پذیرندگی راه حل های راننگی را در این افراد افزایش می دهد. در نهایت آنها به این نتیجه رسیده اند که رفتارهایی مانند سرعت، عدم رعایت حق تقدم، عدم رعایت حد فاصل با ماشین جلو، سبقت گرفتن در میان افراد مختلف در یک جامعه و همچنین در جوامع مختلف متفاوت است، بنابراین شروع به تدوین برنامه ها و الگوهایی در این زمینه کرده اند.

نتیجه

ترافیک یک واژه شناخته شده بین المللی است و در قوانین به مجموعه عبور و مرور وسائط نقلیه و اشخاص و حیوانات در راهها اطلاق می گردد .ترافیک، ازسه عامل انسان ، راه و وسیله نقلیه تشکیل می شود.چنانچه هر یک از عوامل سه گانه نباشد اصولا" مساله ای بنام ترافیک وجود نخواهد داشت.

بررسی ها نشان داده است که بهترین روش مدیریت و کنترل ترافیک و به مفهوم دیگر به حداقل رسانیدن ضرر و زیان ناشی از آن ، استفاده از سه گروه عواملی است که شاید بتوان آنها را به صورت سه روش، جهت بهبود ترافیک بیمار در جامعه تجویز نمود که این عوامل عبارتنداز :

مهندسی ترافیک، آموزش و اجرای مقررات. جدیت و مداومت در اجرای قانون می‌توانددر دراز مدت فرهنگ‌ساز باشد و بر عکس اجرای موقتی و تظاهر برجدیت در اجرا و مقطعی یا ساعتی عمل کردن می‌تواند باعث عدم جدی گرفتن مقررات و کاهش اعتماد مردم به نهاد مجری قانون شود.

سنگین‌تر کردن جرایم رانندگی و سختگیری در اجرای فقط پاره‌ای از قوانین و به عمل نیاوردن پاره‌ای دیگر از آن، واکنش نامناسب از سوی مردم را به دنبال خواهد داشت. اعمال قوانین برای همه مردم بدون تبعیض، شفافیت، حد و مرز دقیق قانون، شرایط محیطی، مجریان قانون، نوع و میزان جرایم متناسب با تخلفات و... پاره‌ای از پیش‌شرط‌ ها و بستر های لازم در این زمینه است که با اعمال پیوسته و دائمی مقررات در قانونمند شدن مردم مؤثر خواهد بود و فرهنگ عمومی جامعه را ارتقا خواهد داد.

خوشبختانه طرح های جدیدی از سوی وزارت راه ، مسکن و شهرسازی در حوزه سیستم های هوشمند حمل و نقل ، درحال اجراست ؛ همچنین سازمان راهداری و حمل و نقل جاده ای طرح راه اندازی مرکز مدیریت اطلاعات و ترافیک راهها را تعریف کرده است و هم اکنون این پروژه در حال اجرا می باشد.

اهداف این طرح شامل ایجاد مرکز تبادل اطلاعات با ارگان های مرتبط در مباحث ایمنی، کنترل و روان سازی حرکت در جاده ها، مرکز اطلاع رسانی جامع درخصوص وضعیت جاده ها و مرکز مدیریت و برنامه ریزی ترافیکی درجاده ها و مدیریت داده های راه های کشور است اما، از مهمترین اقداماتی که برای مدیریت ترافیک شهری و جاده ای باید به آنها توجه داشت می توان به اجرای سریع و کم هزینه طرح ها، جلوگیری از آلودگی محیط شهری، افزایش ایمنی راه ها و یا حداقل جلوگیری از کاهش ایمنی آنها و بهبود بهره وری تسهیلات و امکانات موجود با در نظرگرفتن نیازهای مختلف استفاده کنندگان از جاده ها اشاره نمود.

در کلان شهرهای مدرن دنیا، راهبرد مدیریت تقاضای سفر از طریق پی گیری همزمان دو راهکار یعنی توسعه حمل و نقل عمومی در دسترس، راحت، ایمن و پاک و محدود ساختن استفاده از خودروی شخصی به ویژه در محدوده های مرکزی شهر و ممنوعیت استفاده از خودروهای آلاینده در کل شهر تحقق می یابد.اکنون با استفاده از سیستم GIS (سامانه اطلاعات جغرافیایی) می توانیم ترافیک شهری را به بهترین شکل ممکن کنترل کرده و ساماندهی کنیم.

البته علم مهندسی ترافیک در کشور ما بسیار نوپاست و اخیرا" توجه مسئولان به این مسئله جلب شده است. ضمن اینکه بسیاری از سیستم های استفاده شده به علت عدم مطالعه صحیح، نارکارآمد شده اند یا از بازدهی مناسبی برخوردار نیستند. بنابراین باید این نکته را در نظر داشت که استفاده مناسب از این سیستم ها باید با مطالعه کافی و دید وسیعی انجام گیرد. در کشور ما نیز نهادهای ذیربط باید سریع تر در جهت حل بحران ترافیک در شهرهای بزرگ گام بردارند.

منابع

۱- ابراهیمی قوام، صغری، هوش هیجانی و روان شناسی رانندگی، مجله مطالعات مدیریت ترافیک،شماره ۱۱،
۲- شیرین پور،مریم، روان‌شناسی ترافیک، همشهری آنلاین، ۱۷ مرداد ۱۳۸۶،
۳- رحمانی، نادر،خسروی، ولی، نقش IT و فن آوری های نوین دیگر در مدیریت ترافیک،
۴- کارخانه،احمد،مدیریت هوشمند در حمل و نقل، روزنامه رسالت، شماره ۶۸۴۷،
۵- خانمحمدی،امیررضا، بهبهانی،حمید،بهینه سازی روش های مدیریت و کنترل ترافیک برای افزایش ایمنی بزرگراه ها،دومین کنفرانس منطقه ای مدیریت ترافیک،
۶- روان شناسی ترافیک،گروه جامعه سایت تبیان زنجان،
۷- اسماعیلی،علیرضا،تفاوت زن و مرد در رانندگی،انتشارات دانشگاه علوم انتظامی، ۱۳۸۹،
۸- سوری،احمد،اصلاح رفتار رانندگان متخلف،انتشارات دانشگاه علوم انتظامی، ۱۳۹۰،
۹- عربانی، مهیار، کتاب مهندسی ترافیک،
۱۰- راهنمای شناسایی و بکارگیری روش های کنترل مدیریت ترافیک در شهرهای کشور، انتشارات دفترحمل و نقل و دبیرخانه شورای عالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور،
۱۱- مهار ترافیک در شهر هوشمند، خودرو نیوز،۲۰شهریور ۱۳۸۷،
۱۲- شریفی،پریچهر، مقاله نگاهی به روان شناسی ترافیک درآلمان،
۱۳- محمدی نیا، محسن، ترافیک چیست؟، فروردین ۱۳۹۲،
۱۴- ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

* شهرام شیرکوند ، حائـز ۳۳ رتبه برتر در جشنواره های بین المللی و ملی مطبوعات و خبرگزاری های کشور