براساس قانون افراد می‌توانند به مناطق آزاد و ویژه بروند و کالا بخرند و وارد کشور کنند که همان تجارت همراه مسافر نامیده می‌شود. زمانی که واردات و صادرات «مسافری» از طریق بازارچه‌های مرزی در کشورهای همسایه و گاهی فراتر از آن انجام می‌شود، به آن «تجارت چمدانی» گفته می‌شود.

در تعریفی دیگر تجارت چمدانی یکی از ساده‌ترین روش‌های صادرات و واردات و حمل‌ ونقل کالا به همراه مسافر است که با وجود حجم کم آن نسبت به تجارت کلان کشورها، سالانه هزاران دلار ارزآوری دارد. درحال‌حاضر اصطلاح «تجارت چمدانی»، به قدری رایج شده که گاهی فراموش می‌شود، این اصطلاح مولود یک بی‌انضباطی بازرگانی و زمینه ‌ساز بروز جرم و آسیب‌های تجاری است.

 بسیاری از افراد با سفرهای مستمر به برخی کشورهای همسایه، به واردات و صادرات کالا در حجم محدود مبادرت می‌کنند. کسانی که با استفاده از «مقررات گمرکی مسافران»، به دنبال به راه انداختن کسب‌ وکار برای خود هستند، ملزم به انجام تجارت در قالب مسافری با یک تجارتخانه در اندازه یک چمدان هستند و اگر از نظر نوع و حجم کالا فراتر روند ؛ عملی خلاف قوانین مرتکب شده و به اصطلاح «چترباز» نامیده می‌شوند. صادرات چمدانی، صادرات قانونی کالا در حجم تجاری و به صورت چمدانی است.

از ابتدای دهه ۷۰ که خرید کالا از منطقه آزاد کیش با برگ سبز رایج شد نوع جدیدی از تجارت به نام «تجارت چمدانی» شکل گرفت ولی با حذف برگ سبز، قیمت اجناس در منطقه آزاد کیش و دیگر شهرها یکسان شد.  در چنین شرایطی «تجار چمدانی» برای تجارت به کشورهایی مانند ترکیه و امارات روی آوردند، اما به خاطر تفاوت قیمت ناچیز اجناس وارداتی از این دو کشور در داخل و خارج، اجناس چینی با قیمت کمتر جایگزین آنها شدند و «تاجران چمدانی» اجناس‌شان را در مراکز غیرقانونی با قیمت بیشتر نسبت به بازار می‌فروشند. این فروشگاه‌های به اصطلاح زیرزمینی کم نیستند و در برخی منازل و حتی آرایشگاه‌ ها تشکیل می‌شوند.

شاید تجارت چمدانی به دلیل حجم کوچک این نوع صادرات مسئله‌ای بی‌اهمیت جلوه نماید و متولیان امر توجهی به این نوع تجارت نکنند اما این تجارت بخش مهمی از کسب‌وکار مرزنشینان را در برمی‌گیرد. تجارت چمدانی در ایران اگرچه نسبت به حجم تجارت کلان رقم بسیار ناچیزی است اما از اهمیت بسیاری زیادی برخوردار است. اهمیت تجارت چمدانی به خاطر ایجاد اشتغال برای بخشی از مرزنشینان کشور است که به ‌طور معمول در مناطق محروم و استراتژیک زندگی می‌کنند. جذب گردشگر، حضور تجار و رونق اقتصادی در مناطق آزاد از مهم ترین مزیت های تجارت چمدانی است. در واقع رونق تجارت چمدانی نیازمند زیر ساخت های اساسی مانند هتل و تامین کالاهای مورد تقاضای مسافر در مناطق آزاد است.

در کنار مبادلات تاجران ایرانی با کشورهای عضو سی‌آی‌اس، تجارت محدودی در گمرکات مرزی مستقر در شمال، شمال شرق و شمال غرب کشور از طریق مرزنشینان این مناطق با مرزنشینان سایر کشورهای یادشده انجام می‌شود که محدود به اقلام کالایی خاصی بوده و به تجارت چمدانی معروف است.

درحال‌حاضر بیشترین میزان تجارت چمدانی کشور از ۱۰ بازارچه مرزی در شمال‌شرقی، شمال‌غربی و شمال ایران انجام می‌شود که با کشورهای مشترک‌المنافع همسایه هستند و ۱۷ بازارچه مرزی دیگر از نظر تجارت چمدانی چندان فعال نبوده یا برای تجارت چمدانی با محدودیت‌های گمرکی و دولتی مواجه‌اند. طرح تجارت چمدانی از سال‌ها پیش در بازارچه‌های مرزی کشور ایجاد شد تا عاملی برای تغییر وضعیت معیشت مردمان مرزنشین باشد. دولت برای افزایش درآمد مرزنشینان در بازارچه‌های مرزی، برنامه تجارت چمدانی یا همان «کوله‌بری» را اندیشیده است تا با این روش وضعیت اقتصادی و معیشتی ساکنان مرزهای کشور بهبود یابد.

 درحال‌حاضر بیشترین میزان تجارت چمدانی کشور از ۱۰ بازارچه مرزی در شمال شرقی، شمال غربی و شمال ایران انجام می‌شود که با کشورهای مشترک‌المنافع همسایه هستند و ۱۷ بازارچه مرزی دیگر از نظر تجارت چمدانی چندان فعال نبوده یا برای تجارت چمدانی با محدودیت‌های گمرکی و دولتی مواجهند.

طرح تجارت چمدانی از سال‌ها پیش در بازارچه‌های مرزی کشور ایجاد شد تا عاملی برای تغییر وضعیت معیشت مردمان مرزنشین باشد.دولت برای افزایش درآمد مرزنشینان در بازارچه‌های مرزی، برنامه تجارت چمدانی یا همان «کوله‌بری» را اندیشیده است تا با این روش وضعیت اقتصادی و معیشتی ساکنان مرزهای کشور بهبود یابد.

این ابتکار با استقبال مرزنشینان مواجه شد، ولی به‌ تدریج این تجارت مطلوب به دلیل ایجاد محدودیت‌هایی برای واردات کالاها و ناتوانی مالی مرزنشینان از اختیار آنها خارج شد و تاجران و سرمایه‌داران بزرگ، جای کوله‌بران مرزنشین را گرفتند؛ آن هم به صورتی که اکنون کوله‌بری برای تاجران و بازرگانان به تجارت پرسودی تبدیل شده است. آنان به راحتی اقلام و کالاهای خارجی مورد نیاز بازار را به‌طور عمده خریداری کرده، پس از انتقال به نقطه صفر مرزی، با استفاده از کوله‌بران و پرداخت دستمزد اندکی به آنها، کالاها را وارد کشورکرده و سود قابل ‌توجهی عایدشان می‌شود. بنابراین ساماندهی تجارت چمدانی در مناطق مرزی از سوی متولیان امر، علاوه بر توسعه تجارت چمدانی، میزان بیکاری را در این مناطق کاهش خواهد داد.

 کارشناسان عقیده دارند استفاده نکردن از این فرصت‌ها می‌تواند در دراز مدت آسیب‌های جدی به اقتصاد کشور و امنیت مناطق مرزی وارد کند، از این‌رو با راه‌اندازی بازارچه ‌های مرزی و رونق بخشیدن به آنها، می‌توان نیروهای جوان مرزنشین را به فعالیت در این بازارچه‌ها و تجارت چمدانی با مناطق مرزی کشورهای همسایه تشویق و علاوه بر ایجاد اشتغال و کسب درآمد، امنیت این مناطق را نیز تضمین کرد.

امروزه مناطق آزاد در دنیا به عنوان مهم ‌ترین ابزارهای رونق تجارت و کسب و کار به شمار می‌روند.  از این‌رو در زمینه رشد اقتصادی باید به توسعه مناطق آزاد توجه داشت. در صورت تصویب تجارت چمدانی در مناطق آزاد، این مناطق به عنوان مهم‌ترین پایگاه‌های اقتصادی کشور مطرح خواهند شد. تجارت چمدانی یا همان کالای همراه مسافر، امتیاز مناسبی برای منطقه آزاد محسوب می‌شود.علاوه بر این، تجارت چمدانی یکی از مهم‌ ترین عوامل پیشرفت صادرات است که به آن رونق می‌بخشد.

قانونمند بودن تجارت چمدانی در بیشتر کشورهای جهان، به این دلیل است که در قالب مقررات مربوط به «مسافرین» انجام می‌شود و در سایر قوانین و مقررات، سرفصلی با عنوان «قوانین و مقررات تجارت چمدانی» وجود ندارد. در قوانین و مقررات ایران، موضوعی با عنوان «تجارت چمدانی» نیست و این اصطلاح بر پایه «مقررات گمرکی کالاهای همراه مسافر» مرسوم شده است.

 درباره تجارت چمدانی، وقتی حقوق و امکاناتی برای مسافر در نظر گرفته می‌شود (مثل واردات برخی کالاها در حد نیاز) افرادی به‌صورت سیستماتیک از «حقوق مسافران» بدون پرداخت عوارض گمرکی و حقوق دولتی برای انجام صادرات و واردات استفاده می‌کنند که کارشان خلاف قانون هم نیست ولی همان‌طور که در ابتدا اشاره شد تجارت چمدانی گاهی مولود یک بی‌انضباطی اقتصادی است. البته ممکن است به رسمیت شناختن «تجارت چمدانی» دارای عواقبی همچون تقلب، کلاهبرداری و قاچاق باشد و به‌ طور کلی منشأ جرم‌زایی شود. بنابراین از نظر امور اصناف، حمایت از مصرف‌کنندگان و... این نوع تجارت می‌تواند ایجاد مشکل کرده و مسائل حاشیه‌ای به وجود آورد. با این اوصاف بعضی از کشورهای مشترک‌المنافع جهان به‌منظور توسعه روابط تجاری‌شان با تسهیل مقررات واردات و صادرات «کالاهای مسافر» به نوعی این نوع تجارت را به رسمیت می‌شناسند. البته با وجود بسیاری از دست‌اندرکاران کسب‌ وکار، صادرات چمدانی برای کشور مزیت رقابتی ایجاد می‌کند.