با توجه به چالش‌های اقتصادی و نیاز به اصلاح ساختار در صنعت خودرو ایران، خصوصی‌سازی این صنعت به‌عنوان یکی از گزینه‌های اصلی در دستور کار دولت قرار گرفته و کلید خورده است. این فرآیند که با هدف کاهش تصدی‌گری دولت و ارتقای رقابت‌پذیری طراحی شده، در مقام اجرا با پیچیدگی‌ها و مقاومت‌های درون‌سازمانی و برون‌سازمانی بسیاری روبه‌رو است. از این رو در بدنه صنعت خودرو باید آمادگی و همراهی لازم را برای پذیرش این تغییرات ایجاد کرد تا بخش خصوصی بتواند نقشی موثر در مدیریت شرکت‌های بزرگ خودروسازی ایفا کند.
در همین زمینه، امیرحسن کاکایی، فعال و کارشناس حوزه خودرو و استاد دانشگاه علم‌وصنعت ایران در گفت‌وگو با «دنیای‌خودرو» یکی از مهم‌ترین چالش‌های صنعت خودرو ایران را دخالتهای دولت در بنگاه‌های بزرگ عنوان کرد و با تحلیل ابعاد مختلف خصوصی‌سازی در صنعت خودرو، به تاثیرات آن بر کیفیت محصولات، قیمت‌ها و رقابت‌پذیری پرداخت کرد و راهکارهایی برای عبور از چالش‌های کنونی ارائه داد.
چه شد که خصوصی‌سازی خودروسازان بزرگ کشور در دستور کار اجرایی دولت قرار گرفت؟
موضوع واگذاری مالکیتی و مدیریتی خودروسازان به بخش خصوصی، به‌عنوان یکی از سیاست‌های کلان اقتصادی با هدف کاهش تصدی‌گری دولت، افزایش بهره‌وری و ایجاد رقابت در صنعت خودرو از دولت‌های گذشته مطرح بوده است.
در سال‌های اخیر، این صنعت با چالش‌هایی مانند زیان انباشته، بدهی‌های کلان و ضعف در مدیریت روبه‌رو شد که به کاهش کیفیت محصولات، افزایش هزینه‌های تولید و نارضایتی مصرف‌کنندگان منجر شد.
دولت به‌دلیل محدودیت‌های مالی و فشارهای اقتصادی به دنبال کاهش هزینه‌های خود در بخش‌هایی است که تاکنون تحت‌مدیریت مستقیم یا غیرمستقیمش قرار داشته‌اند. در کنار مسائل اقتصادی، خصوصی‌سازی به‌عنوان راهکاری برای اصلاح ساختار صنعت خودرو و جذب سرمایه‌گذاری‌های جدید مطرح شده و در مسیر عملیاتی‌شدن است.
این فرآیند در صورت اجرای صحیح می‌تواند موجب ورود فناوری‌های جدید، بهبود رقابت‌پذیری و افزایش نوآوری در تولید خودروهای داخلی شود. با این‌حال، نگرانی‌هایی درباره نحوه اجرای خصوصی‌سازی، دخالت خصولتی‌ها و احتمال انحصار جدید وجود دارد که مطابق نامه شورای هماهنگی اقتصادی سران قوا به هیات تجدیدنظر شورای رقابت، باید نظارت حداکثری دولت در خصوص تمامی ابعاد و حساسیت‌های موجود اعمال شود تا اهداف اولیه این سیاست، تحت‌شعاع قرار نگیرد.
چگونه می‌توان ساختار صنعت خودرو را آماده پذیرش خصوصی‌سازی کرد؟
ساختار فعلی صنعت خودرو با چالش‌های متعددی ازجمله وابستگی به حمایت‌های دولتی، ضعف در زنجیره تامین، انحصار در تولید و سیستم غیررقابتی بازار روبه‌رو است. بسیاری از قطعه‌سازان و تامین‌کنندگان، وابستگی بالایی به سفارش‌های دو خودروساز بزرگ دارند و در صورت تغییر در مدیریت این شرکت‌ها، ممکن است دچار بحران شوند. همچنین، قیمت‌گذاری دستوری و مداخلات دولتی موجب شده است که فضای رقابتی در این صنعت به حداقل برسد.
در نتیجه واگذاری سهام بدون اصلاح این ساختارها ممکن است نتیجه‌ای جز تغییر مالکیت ظاهری نداشته باشد. علاوه‌بر این، تجربه خصوصی‌سازی در سایر صنایع نشان داده است که عدم آماده‌سازی زیرساخت‌های لازم می‌تواند باعث افزایش مشکلات شود.
نبود شفافیت در فرآیند واگذاری، احتمال نفوذ بنگاه‌های شبه‌دولتی و عدم ایجاد بستر مناسب برای ورود سرمایه‌گذاران واقعی، می‌تواند موجب تداوم ناکارآمدی و حتی کاهش بهره‌وری شود.
بنابراین، لازمه خصوصی‌سازی موفق، اصلاحات ساختاری در پنج حوزه شاکله مدیریتی، زنجیره تامین، شیوه قیمت‌گذاری، نفوذ بنگاه‌های شبه‌دولتی و سیستم غیر رقابتی بازار است تا این فرآیند به نتایج مطلوب منتهی شود.
چه الزامات و پیش‌شرط‌های دیگری برای موفقیت خصوصی‌سازی در صنعت خودرو وجود دارد؟
برای اینکه خصوصی‌سازی در صنعت خودرو به اهداف موردنظر دست پیدا کند، ابتدا باید فضای رقابتی واقعی در این بازار ایجاد شود. همان‌طور که اشاره شد، یکی از مهم‌ترین پیش‌شرط‌ها، حذف یا اصلاح قیمت‌گذاری دستوری است که مانع از تعیین قیمت بر اساس مکانیزم عرضه و تقاضا می‌شود.
همچنین، باید شرایطی فراهم شود که خودروسازان بتوانند بدون مداخله مستقیم دولت، استراتژی‌های تولید، بازاریابی و توسعه محصول خود را براساس نیازهای بازار تدوین کنند.
در کنار ایجاد فضای رقابتی، نظارت بر فرآیند واگذاری و جلوگیری از ایجاد انحصار جدید ضروری است. اگر باقیمانده سهام دولت در خودروسازی‌ها به شرکت‌های وابسته به دولت یا نهادهای شبه‌دولتی واگذار شود، نه‌تنها تغییری در عملکرد این صنعت ایجاد نخواهد شد، بلکه احتمال تداوم مشکلات قبلی افزایش می‌یابد.
همچنین، شفافیت در واگذاری سهام، جذب سرمایه‌گذاران واقعی و ارائه مشوق‌هایی برای توسعه فناوری و افزایش کیفیت خودروها از دیگر عواملی است که می‌تواند موفقیت این فرآیند را تضمین کند.
خصوصی‌سازی خودروسازان چه تاثیری بر کیفیت خودروهای داخلی خواهد داشت؟
کیفیت خودروهای داخلی یکی از مهم‌ترین موضوعات در صنعت خودرو ایران است که همواره مورد انتقاد قرار داشته است. خصوصی‌سازی می‌تواند فرصتی برای ارتقای کیفیت ایجاد کند، اما این به شرایط مختلفی بستگی دارد.
اگر صنعت خودرو وارد فضای رقابتی واقعی شود و خودروسازان برای بقا و جذب مشتریان به کیفیت بالا نیاز داشته باشند، احتمالا شاهد بهبود کیفیت خودروها خواهیم بود.
در این فضا، شرکت‌ها به تدریج مجبور خواهند شد که تکنولوژی‌های جدید را وارد کرده و روند تولید خود را بهبود بخشند تا با رقبا در بازار داخلی و خارجی رقابت کنند. اما درصورتی‌که بازار همچنان تحت تاثیر انحصارهای موجود باشد و هیچ رقابت واقعی در سطح تولیدکنندگان وجود نداشته باشد، خصوصی‌سازی نمی‌تواند تاثیر مثبتی بر کیفیت خودروها داشته باشد.
در چنین شرایطی، خودروسازان ممکن است به‌دلیل نبود فشار رقابتی، تنها به بهبود قیمت و کاهش هزینه‌ها توجه کنند و کیفیت را نادیده بگیرند. بنابراین، تاثیر خصوصی‌سازی بر کیفیت خودروهای داخلی به میزان زیادی به ساختار رقابتی بازار و اصلاحات ساختاری صنعت بستگی دارد.
خصوصی‌سازی چه تاثیری بر قیمت خودروها خواهد داشت؟
یکی از آثار مهم خصوصی‌سازی در صنعت خودرو، تاثیر آن بر قیمت‌هاست. اگر خصوصی‌سازی همراه با اصلاحات در زمینه کاهش هزینه‌های تولید، ارتقای بهره‌وری و حذف قیمت‌گذاری دستوری باشد، می‌توان انتظار داشت که قیمت خودروها کاهش یابد. در یک فضای رقابتی، خودروسازان برای حفظ سهم خود از بازار و جذب مشتریان مجبور خواهند بود که قیمت‌ها را در حد رقابتی نگه دارند.
این می‌تواند باعث کاهش قیمت خودروهای داخلی شود و در نتیجه قدرت خرید مردم را افزایش دهد. اما اگر فرآیند خصوصی‌سازی با مداخلات دولتی همراه باشد، مانند تنظیم قیمت‌ها یا حمایت از برخی خودروسازان از طریق تسهیلات و تعرفه‌های حمایتی، احتمالا این واگذاری‌ها نتایج مثبتی در زمینه کاهش قیمت‌ها نخواهند داشت.
در چنین شرایطی، قیمت‌ها می‌توانند به دلیل افزایش هزینه‌های تولید و نبود رقابت واقعی، همچنان بالا بمانند. بنابراین، موفقیت خصوصی‌سازی در کاهش قیمت خودروها به میزان زیادی به میزان دخالت دولت و شرایط رقابتی بازار وابسته است.
آیا بخش خصوصی ایران توانایی مدیریت شرکت‌های بزرگ خودروسازی را دارد؟
برای موفقیت خصوصی‌سازی، بخش خصوصی باید بتواند از ظرفیت‌های موجود در صنعت خودرو بهره‌برداری کند و ضمن جذب فناوری‌های جدید، به توسعه پایدار و مدیریت حرفه‌ای این شرکت‌ها توجه ویژه‌ای داشته باشد.
توانمندی بخش خصوصی در مدیریت صنعت خودرو یکی از مسائل کلیدی در فرایند خصوصی‌سازی است. برخی کارشناسان بر این باورند بخش خصوصی ایران، با وجود موفقیت‌هایی در برخی صنایع، هنوز برای مدیریت شرکت‌های خودروسازی بزرگ و پیچیده آمادگی کامل ندارد.
یکی از نگرانی‌ها این است که بخش خصوصی به دلیل سیاستگزاری‌های نامناسب دولت، ناگزیر به دنبال منافع کوتاه‌مدت و سودآوری سریع است تا اینکه مجالی برای سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت در بهبود کیفیت و بهره‌وری پیدا کند. درحالی‌که صنعت خودرو به دلیل مقیاس بزرگ، نیاز به سرمایه‌گذاری‌های سنگین و تخصص‌های فنی خاص، مدیریت حرفه‌ای و سیستم‌های کنترل کیفی پیشرفته دارد.
خصوصی‌سازی ممکن است چه تاثیری بر اشتغال در صنعت خودرو داشته باشد؟
خصوصی‌سازی شرکت‌های خودروسازی می‌تواند تاثیرات متناقضی بر اشتغال داشته باشد. ازیک‌سو، با بهبود بهره‌وری و رقابت‌پذیری در صنعت ممکن است شرکت‌ها بتوانند به تولید بیشتری دست یابند و این امر منتج‌به افزایش اشتغال در بخش‌های مختلف شود.
ورود سرمایه‌گذاران جدید به صنعت و بهبود فرآیندهای تولید می‌تواند فرصت‌های شغلی جدیدی در بخش‌های تحقیق‌وتوسعه، مهندسی و تولید ایجاد کند، به‌ویژه اگر خصوصی‌سازی همراه با ایجاد و توسعه محصولات جدید و بسط بازارهای صادراتی باشد، این امر می‌تواند موجب تقویت تقاضا برای نیروی کار متخصص شده اما ازسوی‌دیگر خصوصی‌سازی ممکن است منجر به کاهش اشتغال در برخی بخش‌ها شود.
با توجه به اینکه بسیاری از شرکت‌های خودروسازی دولتی از نیروی انسانی زیادی ازجمله در بخش‌های غیرتولیدی برخوردارند، خصوصی‌سازی و تلاش برای کاهش هزینه‌ها ممکن است به تعدیل نیرو و کاهش اشتغال در برخی واحدها و دپارتمان‌های غیرمولد منتهی شود. به‌ویژه اگر تمرکز بر افزایش کارآیی و کاهش هزینه‌ها باشد، شرکت‌ها ممکن است برای کاهش هزینه‌های نیروی کار، برخی مشاغل را حذف کنند. بنابراین، تاثیر خصوصی‌سازی بر اشتغال، به سیاست‌های اجرایی و اقدامات حمایتی در این زمینه بستگی خواهد داشت.
آیا خصوصی‌سازی می‌تواند به ارتقای فناوری و نوآوری در صنعت خودرو کمک کند؟
یکی از اهداف کلیدی خصوصی‌سازی در هر صنعتی، ارتقای بهره‌وری و نوآوری است. در صنعت خودرو نیز اگر واگذاری سهام به‌درستی انجام شود، بخش خصوصی می‌تواند با استفاده از منابع مالی بیشتر و مدیریت کارآمدتر، به ارتقای فناوری‌های تولید و توسعه محصولات جدید کمک کند.
بخش‌خصوصی با انگیزه سودآوری بیشتر ممکن است سراغ فناوری‌های نوین برود، قراردادهای همکاری با شرکت‌های خارجی منعقد کند و سرمایه‌گذاری‌های لازم را در تحقیق‌وتوسعه انجام دهد.
این امر می‌تواند به تولید خودروهای باکیفیت‌تر، افزایش رقابت‌پذیری در بازار داخلی و خارجی و در نهایت به ارتقای کیفیت خودروها کمک کند. با این‌حال، اگر فرآیند خصوصی‌سازی به‌درستی صورت نگیرد و تنها به تغییر مالکیت محدود شود، احتمالا تغییرات اساسی در فناوری و نوآوری ایجاد نخواهد شد، به‌ویژه اگر سهام به نهادهای خصولتی یا شرکت‌های وابسته به دولت واگذار شود که بیشتر به‌دنبال حفظ وضعیت موجود و سودآوری کوتاه‌مدت باشند، این فرآیند نمی‌تواند منتهی به ارتقای فناوری شود.
برای تحقق این هدف، خصوصی‌سازی باید همراه با تغییرات ساختاری در صنعت خودرو و حمایت از نوآوری و فناوری‌های جدید باشد.
