بحران در بازار خودرو هر روز ابعاد تازه‌ای به خود می‌گیرد. از کاهش ناگهانی قیمت برخی مدل‌های وارداتی و افزایش قیمت شرکتی برخی مدل‌های مونتاژی گرفته تا رکود خرید و فروش و چالش‌های تامین ارز، همه نشان از یک دوره عدم تعادل در این صنعت دارند. درحالی‌که در بخش نخست این گزارش، به دلایل افت و خیز قیمت خودروهای وارداتی و مونتاژی، کاهش قدرت خرید مردم و تاثیر رفتار سرمایه‌گذاران بر بازار پرداختیم. در بخش پایانی این مصاحبه نگاهی دقیق‌تر به سناریوهای پیش روی این صنعت خواهیم داشت. با کاهش سقف بودجه واردات، سهمیه‌بندی ارزی برای خودروسازان و احتمال افزایش تحریم‌ها، چالش‌های این حوزه بیش از پیش شده است. از سوی دیگر، ابهامات درباره آینده توافقات بین‌المللی و سیاست‌های اقتصادی داخلی، عاملی تعیین‌کننده در سرنوشت بازار خودرو خواهد بود. اما این وضعیت تا چه زمانی ادامه خواهد داشت؟ آیا دولت می‌تواند با سیاست‌های جدید این بحران را مدیریت کند؟
سیدمحمدامین امامی، فعال و کارشناس بازار خودرو در بخش پایانی گفت‌وگوی خود با «دنیای‌خودرو»، به چشم‌انداز قیمت خودروها، تاثیرات سیاست‌های ارزی دولت و جایگاه چینی‌ها در آینده بازار خودرو ایران در صورت تحقق یا عدم تحقق توافقات بین‌المللی پرداخته است.
چرا در بازار خودرو ایران، قیمت‌ها دچار نوسانات شدید می‌شوند؟
یکی از مهم‌ترین دلایل نوسان شدید قیمت‌ها در بازار خودرو ایران، عدم تعادل میان عرضه و تقاضا است. بازار خودرو به‌شدت تحت تاثیر تصمیمات دولتی قرار دارد و بسیاری از سیاست‌های تنظیمی مانند قیمت‌گذاری دستوری و محدودیت‌های واردات، تعادل طبیعی عرضه و تقاضا را بر هم زده‌اند.
در چنین شرایطی، هر تغییری در سیاست‌های اقتصادی یا حتی انتشار یک خبر سیاسی می‌تواند باعث تغییر شدید قیمت‌ها شود. عامل دوم، وابستگی بالای صنعت خودرو به نرخ ارز است. بسیاری از قطعات خودروهای داخلی از طریق واردات تامین می‌شود و هر نوسان در نرخ ارز مستقیما بر قیمت خودروها تاثیر می‌گذارد. به‌عنوان مثال، اگر ارزش ریال کاهش یابد، خودروسازان مجبور می‌شوند قیمت محصولات خود را افزایش دهند، حتی اگر تقاضا در بازار پایین باشد. این مساله باعث ایجاد نوسانات غیرمنطقی در بازار می‌شود، زیرا خریداران نیز ترجیح می‌دهند در شرایط افزایش نرخ ارز، خرید خود را به تعویق بیندازند تا شاید قیمت‌ها کاهش یابد.
در کنار این عوامل، جو روانی حاکم بر بازار و رفتار سرمایه‌ای مردم نسبت به خودرو نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. در دوره‌هایی که نگرانی از افزایش نرخ ارز یا تحریم‌های اقتصادی وجود دارد، بسیاری از مردم برای حفظ ارزش دارایی‌های خود به خرید خودرو روی می‌آورند. اما با تغییر شرایط و بهبود نسبی وضعیت اقتصادی، تقاضا کاهش می‌یابد و قیمت‌ها افت می‌کند. این رفتار سرمایه‌ای باعث می‌شود که بازار خودرو همیشه با نوسانات شدیدی همراه باشد.
نقش سیاست‌های دولت در وضعیت فعلی بازار خودرو چیست؟
دولت در سال‌های اخیر سیاست‌های متعددی را برای کنترل بازار خودرو اجرا کرده، اما بسیاری از این سیاست‌ها نتایج معکوسی داشته‌اند. به‌عنوان مثال، قیمت‌گذاری دستوری باعث شده است خودروسازان نتوانند متناسب با هزینه‌های واقعی تولید، قیمت محصولات خود را تعیین کنند. این مساله منجر به زیان انباشته خودروسازان و از طرف دیگر، اختلاف قیمت بین کارخانه و بازار، زمینه‌ساز رانت و فساد گسترده شده است. علاوه بر این، سیاست‌های محدودکننده در حوزه واردات خودرو نیز باعث کاهش رقابت و افزایش انحصار در بازار شده است. در نبود رقبای خارجی، خودروسازان داخلی نیازی به بهبود کیفیت محصولات خود نمی‌بینند و قیمت‌ها نیز به‌صورت غیرمنطقی افزایش می‌یابد.
درواقع، نبود رقابت در بازار داخلی باعث شده که مصرف‌کنندگان مجبور باشند خودروهای داخلی را با کیفیت پایین و قیمت بالا خریداری کنند، بدون این‌که گزینه‌های متنوعی در اختیار داشته باشند. از سوی دیگر، ناتوانی دولت در کنترل نرخ ارز و تورم نیز تاثیر مستقیمی بر بازار خودرو گذاشته است. هر زمان که دولت در تامین منابع ارزی دچار مشکل می‌شود، قیمت خودرو نیز دچار نوسان می‌شود. این مساله نشان می‌دهد بخش زیادی از مشکلات بازار خودرو، ناشی از سیاست‌های کلان اقتصادی کشور است و بدون اصلاح این سیاست‌ها، نمی‌توان انتظار بهبود پایدار در این حوزه را داشت.
برای کاهش قیمت خودرو چه سیاست‌هایی می‌توان اتخاذ کرد؟
یکی از مهم‌ترین راهکارها برای کاهش قیمت خودرو، افزایش عرضه و رقابت در بازار است. این موضوع می‌تواند از طریق آزادسازی واردات خودروهای اقتصادی و کاهش تعرفه‌های گمرکی محقق شود. درحال‌حاضر، بسیاری از خودروهای وارداتی به دلیل هزینه‌های بالای گمرک و مالیات، با قیمت‌های گزافی به دست مصرف‌کننده می‌رسند.
در صورت کاهش تعرفه‌ها، خودروهای باکیفیت‌تر و با قیمت مناسب‌تر در اختیار مردم قرار خواهد گرفت و رقابت به بهبود کیفیت خودروهای داخلی نیز کمک خواهد کرد. علاوه بر این، سیاست‌های حمایتی از تولیدکنندگان داخلی باید به‌گونه‌ای تنظیم شود که کیفیت و تیراژ تولید افزایش یابد.
خودروسازان داخلی در شرایطی قرار دارند که به دلیل کمبود نقدینگی و مشکلات زنجیره تامین، نمی‌توانند تولید را افزایش دهند. اگر دولت بتواند با تسهیل شرایط تامین مواد اولیه، ارائه تسهیلات مالی مناسب و حذف قیمت‌گذاری دستوری، وضعیت این شرکت‌ها را بهبود ببخشد، عرضه خودروهای داخلی افزایش پیدا خواهد کرد و قیمت‌ها متعادل‌تر خواهد شد.
همچنین، کنترل فعالیت‌های دلالی در بازار خودرو و شفاف‌سازی روند قیمت‌گذاری می‌تواند از نوسانات شدید قیمتی جلوگیری کند. درحال‌حاضر، بخش عمده‌ای از افزایش قیمت خودرو ناشی از فعالیت‌های سفته‌بازی و حضور واسطه‌ها در بازار است. ایجاد سامانه‌های شفاف برای ثبت معاملات و اعمال مالیات بر خرید و فروش‌های غیرمصرفی می‌تواند به کاهش تقاضای غیرواقعی و در نتیجه، کاهش قیمت‌ها منتهی شود.
به نظر شما چه اقداماتی در ارتقای کیفیت خودروهای داخلی می‌تواند اثرگذار باشد؟
افزایش کیفیت خودروهای داخلی نیازمند اصلاح ساختاری در صنعت خودرو است. نخستین گام در این مسیر، افزایش سطح رقابت در بازار است. در شرایط فعلی، خودروسازان داخلی به دلیل نبود رقیب جدی، انگیزه‌ای برای بهبود کیفیت ندارند. اگر واردات خودروهای باکیفیت و اقتصادی تسهیل شود، تولیدکنندگان داخلی نیز مجبور خواهند شد که برای حفظ سهم بازار خود، سطح کیفیت را افزایش دهند. یکی دیگر از عوامل مؤثر، بهبود فناوری و همکاری‌های بین‌المللی در صنعت خودرو است.
بسیاری از خودروهای تولید داخل بر پلت‌فرم‌های قدیمی و غیراستاندارد بنا شده‌اند که باعث افزایش مصرف سوخت، کاهش ایمنی و نارضایتی مشتریان شده است. اگر شرکت‌های خودروسازی بتوانند از طریق مشارکت‌های بین‌المللی به تکنولوژی‌های جدید دست پیدا کنند، کیفیت محصولات آن‌ها به شکل قابل‌توجهی بهبود خواهد یافت.
همچنین اصلاح فرآیندهای نظارتی و استانداردسازی در صنعت خودرو می‌تواند نقش مهمی در بهبود کیفیت داشته باشد. درحال‌حاضر، استانداردهای تولید خودرو در ایران در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته پایین‌تر است. اگر نظارت‌های کیفی بر خط تولید افزایش یابد و استانداردهای سختگیرانه‌تری اعمال شود، مصرف‌کنندگان نیز شاهد بهبود کیفیت محصولات داخلی خواهند بود.
برخی فعالان بازار خودرو می‌گویند درصورت کاهش تحریم‌ها و افزایش درآمدهای ارزی که می‌تواند به رشد واردات کمک کند، جایگاه چینی‌ها در بازار ایران تضعیف و کمرنگ خواهد شد. ارزیابی شما در این خصوص چیست؟
تصور اشتباهی است؛ چراکه چینی‌ها به اندازه کافی فرصت داشته‌اند تا میخ خود را در بازار ما بکوبند و از این فرصت، با حداکثر سرعت ممکن استفاده کرده‌اند؛ سرعتی که بیش از هر چیز در روند پیشرفت آن‌ها مشاهده می‌شود. زمانی برابری قیمت یک خودرو صفر چینی با یک خودرو کارکرده اروپایی، ژاپنی یا کره‌ای به‌منزله شکست قطعی آن خودرو چینی در بازار رقابت بود و شاید چینی‌ها تنها با حربه فروش اقساطی می‌توانستند نظر خریداران را در چنین شرایطی به خود جلب کنند، اما حالا به‌واسطه پیشرفت چشمگیر و سریع خودروهای چینی از نظر روزآمدی، کیفیت، طراحی، امکانات و استهلاک پایین، حتی در فروش نقدی نیز بسیاری افراد در خریدهای ۲ تا ۳ میلیاردی نیز گزینه‌های چینی را ترجیح می‌دهند.
در صورت رقابتی‌شدن بازار خودرو ایران، حضور چینی‌ها چه تفاوتی با وضعیت فعلی خواهد داشت؟
ما در اوج اجرای برجام هم شاهد بودیم که چینی‌ها نیز در کنار برندهای اروپایی، ژاپنی و کره‌ای حضور داشتند و با آن‌ها رقابت می‌کردند، کما این‌که در بسیاری از بازارهای خارجی اعم از کشورهای عربی و روسیه گرفته تا آمریکای لاتین و برخی کشورهای اروپایی مانند ایتالیا، خودروسازان چینی‌ها حضور دارند و در حال تلاش برای رقابت با برندهای مطرح جهانی هستند.
به‌عنوان مثال، برند JAC برای سهم‌خواهی از بازار برزیل، ناچار به رقابتی سخت با فولکس‌واگن در این بازار شد که با خودروهای محبوبی مثل GOL در بازارهای آمریکای لاتین حضور داشته و دارد. این رقابت، سرانجام فولکس‌واگن را ترغیب به رفاقت با جک کرد که در سال ۲۰۱۸ به تشکیل یک جوینت‌ونچر بین فولکس‌واگن و سئات (برند اسپانیایی زیرمجموعه فولکس‌واگن) با جک منجر شد. این برند مشترک ابتدا SOL نام گرفت و از اواسط سال ۲۰۲۱ به Sehol تغییر نام داد.
درحال‌حاضر دو محصول از این برند در ایران هم عرضه شده است (J۷ و X۵ کرمان‌موتور) که نمره قبولی از مصرف‌کننده ایرانی نیز گرفته‌اند. همچنین می‌توان به برخی محصولات چری مانند تیگو۷ پرو و تیگو۸ پرو مدیران‌خودرو اشاره کرد که با کسب پنج ستاره ایمنی از یکی از سختگیرترین مراکز تست دنیا یعنی ANCAP استرالیا به بازار این کشور راه یافته‌اند و در ایران هم بسیار محبوب هستند.
درواقع حتی در صورت کاهش تعرفه واردات خودرو نیز چینی‌ها با توجه به برخورداری از قیمت رقابتی، خودروهای اقتصادی‌تری نسبت به دیگر خودروسازان خارجی برای عرضه در بازار ایران دارند، به‌ویژه این‌که درآمد سرانه (PCI) در ایران از بسیاری کشورهای دیگر پایین‌تر است. اما در یک بازار رقابتی، چینی‌ها نیز ناچار خواهند بود با قیمت‌هایی نزدیک‌تر به نرخ محصولاتشان در دیگر بازارهای جهانی، در بازار ایران حضور پیدا کنند.
