شرکت «عقاب افشان» نامی که در صنعت اتوبوس‌سازی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد، بیش از دو دهه است در جاده پر فراز و نشیب اقتصاد و صنعت کشور حرکت می‌کند. این شرکت که با هدف مونتاژ و تولید اتوبوس‌های اسکانیا در ایران پا به عرصه گذاشت، در حال حاضر به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده اتوبوس در بخش‌خصوصی شناخته می‌شود. اما آیا این غول صنعتی توانسته به قله‌های موفقیت دست یابد یا در پیچ و خم مشکلات گرفتار آمده است؟

از مشهد تا سمنان: داستان تولد عقاب

عقاب‌افشان در سال ۱۳۷۸ توسط «هادی اکبری‌راد» در مشهد تاسیس شد و با انتقال کارخانه به سمنان، همکاری خود را با «اسکانیا»، غول سوئدی خودروهای سنگین آغاز کرد. این شرکت با ظرفیت تولید سالانه ۵ هزار دستگاه اتوبوس و مینی‌بوس، در اوج خود در سال ۱۳۹۶، بیش از یک‌هزار و ۵۰۰ دستگاه اتوبوس و ۱۰۰ دستگاه مینی‌بوس تولید کرد. اما تحریم‌ها و مشکلات اقتصادی، این مسیر را ناهموار کردند و حالا عقاب افشان در حال «بازتعریف» جایگاه خود در بازار است.

سبد محصولات؛ کوچ عقاب از سوئد به چین

عقاب افشان با اتوبوس‌های شهری «اسکانیا پارسین» و بین‌شهری «اسکانیا مارال و درسا» شناخته می‌شود. تولد پاریسین باعث شد «اتوبوس‌های بنز قدیمی ایران خودرو دیزل» به حاشیه بروند؛ مارال به ستون حمل‌ونقل جاده‌ای ایران تبدیل شود و درسا نیز در کنار آن با طراحی لوکس‌تر، به زینت جاده‌ها تبدیل شود؛ عقاب در سال‌های اوج خود توانست بخش اتاق و تریم خودروها را به طور کامل در ایران بسازد و فقط موتور و گیربکس با کیفیت اسکانیا کماکان وارداتی باشد.

اما پس از شروع تحریم‌ها و قطع همکاری با اسکانیا در سال ۱۳۹۷، عقاب افشان پس از چند سال تولید کم‌رونق و محدود مجبور شد برای تامین موتور و گیربکس به چین روی بیاورد. در نسخه جدید مارال که در نمایشگاه حمل‌ونقل ۱۴۰۲ رونمایی شد، از موتور کامینز چینی و گیربکس ZF استفاده شده است.

این تغییر، اگرچه هزینه‌ها را کاهش داده، اما «نگرانی‌هایی درباره کیفیت و دوام این قطعات در مقایسه با استانداردهای اسکانیا» ایجاد کرده است. رانندگان و فعالان صنعت از قیمت بالا این اتوبوس‌ها با وجود قطعات چینی گلایه دارند و اعتماد به این محصولات جدید هنوز به‌طور کامل جلب نشده است.

اتوبوس برقی: گامی بلند یا نمایشی؟

عقاب افشان با همکاری مپنا، اتوبوس برقی «زیما» را رونمایی کرده است. این اتوبوس، اولین مدل تمام‌برقی ایران، دو موتور الکتریکی با توان ۳۷۰ کیلووات (۴۹۰ اسب‌بخار) و گشتاور ۱۸۵۵۰ نیوتون‌متر، باتری ۳۱۸ کیلووات‌ساعتی و برد ۲۵۰ کیلومتر دارد. زیما با ظرفیت ۸۰ مسافر، شارژ سریع ۲۰ دقیقه‌ای (تا ۸۰ درصد)، سیستم بازیافت انرژی و تهویه پیشرفته، برای خطوط BRT طراحی شده است. در مقابل نیز رقبا بیکار ننشسته و ایران خودرو دیزل «آتروس برقی» را معرفی کرده که مشخصات اعلامی آن شامل توان ۳۵۰ کیلووات، ظرفیت باتری‌۳۵۰ کیلووات‌ساعتی، برد ۲۵۰ کیلومتر و ظرفیت اعلامی ۹۰ مسافر، همراه با گارانتی ۸ ساله باتری است. البته هیچ‌کدام هنوز به تولید انبوه و یا تحویل گسترده نرسیده‌اند و کمبود زیرساخت شارژ و هزینه‌های بالا، این پروژه‌ها را بیشتر نمایشی کرده‌اند.

تحریم‌ها و بحران نقدینگی: پاشنه‌آشیل همیشگی

تحریم‌ها، تامین قطعات را به معضلی دائمی تبدیل کرده‌اند. خروج اسکانیا از ایران، افزایش هزینه‌ها به‌دلیل نوسانات ارزی و تاخیر در تامین قطعات سبب شد کارخانه نیمه‌تعطیل شود. استاندار سمنان در سال ۱۴۰۳ وعده حمایت مالی داد، اما این وعده‌ها هنوز به نتیجه ملموسی نرسیده‌اند. با وجود چالش‌های مشابه، سایر رقبا توانستند با تنوع‌بخشی به‌منابع، بهتر دوام بیاورند و خود را از شوک تحریم‌ها خارج کنند؛ اما به‌نظر می‌رسد عقاب آن‌چنان موفق نبوده است.

تعامل با شهرداری‌ها؛ وعده‌های عملی‌نشده

عقاب افشان در سال‌های اخیر قراردادهایی با شهرداری‌های کلان‌شهرهایی مثل تهران، قم، مشهد و اصفهان برای تامین اتوبوس‌های شهری، به‌ویژه مدل‌های مفصل‌دار و برقی امضا کرده است. اما این تعاملات خالی از اشکال نبوده‌اند. به‌عنوان مثال، شهرداری‌های قم و تهران اعلام کرده‌اند که عقاب افشان در تحویل به‌موقع اتوبوس‌ها «تاخیر» داشته و بخشی از تعهداتش را اجرا نکرده است.

این تاخیرها به دلیل مشکلات تامین قطعات و نقدینگی بوده، اما از نظر شهرداری‌ها، بهانه‌ای قابل‌قبول نیست.
در مشهد نیز، پروژه اتوبوس برقی هنوز در فاز آزمایشی مانده و ناوگان شهری از کمبود اتوبوس رنج می‌برد. این ناکامی‌ها، اعتماد شهرداری‌ها به‌ عقاب افشان را کاهش داده است. البته مشکلات با شهرداری‌ها فقط بحث تحویل تعهدات نبوده و زمین‌گیر شدن مدل‌های تحویلی به دلیل نبود خدمات نیز مشکلات را دو چندان کرده است.

فرسودگی ناوگان اتوبوس‌های بین شهری؛ رقابت عقاب با اتوبوس‌های وارداتی

بدون تردید در سال‌های اخیر پایه اصلی تامین اتوبوس‌های بین شهری در ایران عقاب افشان بوده؛ امری که با آغاز مشکلات در این شرکت روی زمین ماند و باعث شد سونامی فرسودگی ناوگان حمل و نقل مسافری بین شهری و گرانی خودروها به‌یکی از چالش‌های اصلی وزارت راه‌وشهرسازی تبدیل شود.

به‌همین دلیل سال گذشته دولت اقدام به آزادسازی واردات اتوبوس نو و کارکرده کرد؛ این اتوبوس‌ها با قیمت پایین‌تر و کیفیت مناسب‌تر به‌بازار عرضه می‌شوند و همین باعث می‌شود فضای رقابت برای تولیدکنندگانی مثل عقاب افشان سخت‌تر شود.

خدمات پس از فروش: افتخاری که کم‌رنگ شد

عقاب افشان در سال ۲۰۱۶ رتبه اول خدمات پس از فروش اسکانیا در خاورمیانه را کسب کرد، اما این افتخار حالا رنگ باخته است. با قطع همکاری با اسکانیا و استفاده از قطعات چینی، دسترسی به قطعات یدکی دشوارتر و گران‌تر شده است. رانندگان و شهرداری‌ها از تاخیر در تامین قطعات و کیفیت پایین خدمات گلایه دارند. شبکه خدمات پس از فروش این شرکت، که زمانی نقطه قوتش بود، حالا با کمبود نیروی متخصص و مشکلات لجستیکی مواجه است. در مقایسه، ایران‌خودرو دیزل با شبکه گسترده‌تر خدمات، عملکرد بهتری داشته است.

جایگاه در بازار: غولی خسته یا رقیبی قدرتمند؟

عقاب افشان با تولید بیش از ۱۴ هزار دستگاه اتوبوس، هنوز بزرگ‌ترین بازیگر بخش‌خصوصی است. اما جایگاهش شکننده شده است. رقبایی قدیمی مثل ایران خودرو دیزل با قیمت‌های رقابتی‌تر در بخش درون‌شهری و مدعیان جدیدی مثل زامیاد و سروش دیزل با مدل‌های لوکس و پیشرفته برون‌شهری در حال گرفتن سهم بازار هستند. قطع همکاری با اسکانیا و چرخش به‌سمت چین، اگرچه اجتناب‌ناپذیر بود، اما اعتماد مشتریان را متزلزل کرده است و باید به این نکته هم اشاره کرد که در بحث روابط با چین هم عقاب آن‌طور که باید مثل رقبا قوی ظاهر نشده است.

نگاه به آینده: امید یا سراب؟

عقاب افشان در تنگنای سختی قرار دارد. تولید اتوبوس برقی و توسعه محصولات می‌تواند آن را به پیشرو حمل‌ونقل سبز تبدیل کند؛ اما بدون زیرساخت و حمایت مالی، این هدف دور از دسترس است.

عیب‌های فنی، وابستگی به واردات، مشکلات با شهرداری‌ها و ضعف خدمات پس از فروش، چالش‌هایی هستند که نیاز به اصلاح جدی دارند. این غول خسته هنوز پتانسیل بازگشت به اوج را دارد؛ اما این بازگشت، به تصمیمات هوشمندانه و حمایت واقعی بستگی دارد. آیا عقاب افشان دوباره اوج می‌گیرد یا در پیچ بعدی زمین‌گیر می‌شود؟